* Ο Αναστάσης Γκίκας είναι μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ.
Για όσα προηγήθηκαν βλ. Αναστάσης Γκίκας, «Οι λαοί στη μέγγενη των “εθνικών” αστικών επιδιώξεων και των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (επιμ.), Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2022.
Graham to the War Office, 10.9.1922 και 12.9.1922, στο WO106/1505 (Βρετανικά Αρχεία του Κράτους - PRO).
Peel (Viceroy) to the Foreign Office, 6.10.1922, στο CAB24/139 (PRO).
Statement on the Situation in Turkey, 27.5.1922, στο WO106/1501 (PRO).
SIS Report, Eastern Summary, 13.9.1922, στο WO106/1505 (PRO).
Ό.π.
Ο Μπ. Μουσολίνι είχε πρόσφατα διοριστεί στην πρωθυπουργία της Ιταλίας (31.10.1922) από τον Ιταλό βασιλιά Βίκτορ Εμανουέλ Γ΄ (μετά και από την πορεία των φασιστών μελανοχιτώνων προς τη Ρώμη).
Ο λόρδος Τζ. Κόρζον ήταν υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας και επικεφαλής διαπραγματευτής των Συμμάχων στο Συνέδριο της Λοζάνης. Μεταξύ άλλων είχε υπάρξει ένας από τους βασικούς «αρχιτέκτονες» της Συνθήκης των Σεβρών.
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies 1922-1923, διδακτορική διατριβή, LSE, London, 1997, σελ. 52.
Joseph S. Roucek, «The legal aspects of sovereignty over the Dodecanese», στο The American Journal of International Law, τ. 4 (38), 1944, σελ. 702-703.
Σημείωμα προς το υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας σχετικά με τον αποκλεισμό της Καλύμνου από τους Ιταλούς, 14.11.1922, στο Φάκελος 32/111, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
«The High commissioner at Constantinople (Bristol) to the Secretary of State, 4.10.1922», στο Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1923, Vol. II, σελ. 881 (FRUS).
Όπως παρατίθεται στο George Horton, Η μάστιγα της Ασίας, έκδ. Καθημερινή, Αθήνα, 2022, σελ. 210.
Το «Εθνικό Συμβόλαιο», που υιοθετήθηκε στις 28.1.1920 ως το βασικό πρόγραμμα - άξονας δράσης του τουρκικού αστικού εθνικού κινήματος, προέβλεπε την ανεξαρτησία και ακεραιότητα των περιοχών «με οθωμανική μουσουλμανική πλειοψηφία, διαθέτουσα ενότητα θρησκείας, φυλής και σκοπού». Προέβλεπε επίσης την «πλήρη ανεξαρτησία και ελευθερία ως προς τη διασφάλιση των μέσων για (...) την εθνική και οικονομική ανάπτυξη» του νέου τουρκικού κράτους κ.ά. Βλ. Hasan Kayali, «Elections and the electoral process in the Ottoman Empire, 1876-1919», στο International Journal of Middle East Studies, τ. 3 (27), 1995, σελ. 281, και Elaine Diana Smith, Origins of the Kemalist movement and the government of the Grand National Assembly (1919-1923), PhD, The American University, Washington, 1959, σελ. 32, 195-196.
Όπως παρατίθεται στο Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 34-35.
Alan J. P. Taylor, English History, 1914-1945, εκδ. Oxford University Press, Oxford, 1965, σελ. 192.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1978, σελ. 250-251.
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 37.
Ενδεικτική ως προς αυτό υπήρξε η περίπτωση της πόλης Λουλέ-Μπουργκάς, όπου, παρά το γεγονός ότι μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού ανέλαβε τη φρούρηση της πόλης ο γαλλικός, σημειώθηκαν εκτεταμένες λεηλασίες και καταστροφές σπιτιών και καταστημάτων Ελλήνων. (Τηλεγράφημα του Ν. Πολίτη σχετικά με την παράδοση της πόλης Λουλέ-Μπουργκάς στη Διασυμμαχική Επιτροπή και τις λεηλασίες του τουρκικού όχλου, 19.10/1.11.1922, στο Φάκελος 30/33, Αρχείο Ε. Βενιζέλου, Μουσείο Μπενάκη).
Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη ήταν 256.645, αποτελώντας το 21% του συνόλου των προσφύγων (Νίκος Ανδριώτης, Πρόσφυγες στην Ελλάδα, 1821-1940, έκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα, 2020, σελ. 148).
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 50-51.
Ό.π., σελ. 54-55.
«The Special Mission at Lausanne to the Secretary of State, 25.11.1923», στο Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1923, Vol. II, σελ. 905 (FRUS).
Όπως παρατίθεται στο George Horton, Η μάστιγα της Ασίας, έκδ. Καθημερινή, Αθήνα, 2022, σελ. 209.
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 63-64.
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 58.
Τηλεγράφημα του Ε. Βενιζέλου σχετικά με την αυτονόμηση της Ανατολικής και Δυτικής Θράκης, 13/26.11.1922, Φάκελος 31/107, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 93.
Curzon to Crowe, 5.12.1922, στο 371/7965, και Crowe to Curzon, 8.1.1923, στο FO839/16 (PRO).
Bonar Law to Curzon, 7.12.1922, στο Bonar Law Papers, 111/12/40 (UK Parlia-
mentary Archives).
SIS Report, 5.1.1923, στο FO371/9058 (PRO).
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 89 και 103.
Curzon to Lindsay, 31.1.1923, στο FO371/9062 (PRO).
SIS Report no.1048, 20.1.1923, στο FO371/9060 (PRO).
Henderson to the Foreign Office, 29.1.1923, στο FO371/9063 (PRO).
Curzon to the Foreign Office, 2.2.1923, στο FO839/47 (PRO).
Έκθεση του Ν. Πλαστήρα σχετικά με τη στρατιωτική και πολιτική κατάσταση, στο Φάκελος 32/72, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Ε. Βενιζέλου προς την Πρεσβεία της Ελλάδας στο Λονδίνο για τον Α. Αλεξανδρή σχετικά με τις συνέπειες πιθανής επανάληψης των εχθροπραξιών, 1/14.1.1923, στο Φάκελος 35/3, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Rumbold to Curzon, 7.3.1923, στο FO371/9068 (PRO).
Foreign Secretary to the Department of State, 27.5.1923, στο CON12404/137 (PRO).
«The Secretary of State to the Ambassador in France (Herrick), 21.11.1922», στο Papers Relation to the Foreign Relations of the United States, Vol. II, 1922, σελ. 963.
«The British Ambassador (Geddes) to the Secretary of State, 22.11.1922», ό.π., σελ. 1.011.
«The High Commissioner at Constantinople (Bristol) to the Secretary of State, 19.11.1922», ό.π., σελ. 961.
«The Ambassador in France (Herrick) to the Secretary of State, 22.11.1922», και «Memorandum by the Secretary of State of a conversation with the British Ambassador (Geddes), 10.11.1922», στο Papers Relation to the Foreign Relations of the United States, Vol. II, 1922, σελ. 963 και 953.
«The High Commissioner at Constantinople (Bristol) to the Secretary of State, 6.10.1922 και 7.11.1922», ό.π., σελ. 882 και 952.
Sevtap Demirci, The Lausanne Conference: The evolution of Turkish and British diplomatic strategies, 1922-1923, PhD, LSE, 1997, σελ. 108.
Όπως παρατίθεται στο George Horton, Η μάστιγα της Ασίας, έκδ. Καθημερινή, Αθήνα, 2022, σελ. 209. Ο ίδιος θα επαναλάβει σε πολλές περιπτώσεις ότι «ολόκληρη η σειρά των γεγονότων που έκανε δυνατή τη Συνθήκη της Λωζάννης υπαγορεύτηκε από τις φιλοδοξίες των εμπορικών συμφερόντων γύρω από το πετρέλαιο (...). Τα ανθρωπιστικά συμφέροντα ξεπουλήθηκαν στη Λωζάννη στο βωμό του πετρελαίου (...)» (George Horton, ό.π., σελ. 208-209).
Επιστολή του Moussa Kazim El-Huesseiny προς τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με την τετραετή κατοχή της Συρίας και της Παλαιστίνης από τις Μεγάλες Δυνάμεις, 29.11.1922, στο Φάκελος 33/63, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
«Dokumenty Vneshney Politiki SSSR», στο Gözde Somel, Soviet Policy towards Turkey 1920-1923, PhD, Middle East Technical University, 2016, σελ. 267.
Ο δρ. Φ. Νάνσεν υπήρξε ο πρώτος ύπατος αρμοστής της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες.
Επιστολή του Ε. Βενιζέλου προς το υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας σχετικά με τις υποδείξεις του για την ανταλλαγή του πληθυσμού και την εγκατάσταση των προσφύγων, 17.10.1922, στο Φάκελος 30/14, Αρχείο Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη). Ο ίδιος ο Βενιζέλος μάλιστα δήλωνε «διατεθειμένος» να αναλάβει και «δημόσια την πατρότητα της ιδέας (...) υπερασπίζων το μέτρον», αξιοποιώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το «κύρος» του «εν τω εξωτερικώ (...) όπως η αγανάκτησις μετριασθή και κοπάση ευκολώτερον» (ό.π.).
Τηλεγράφημα του Ε. Βενιζέλου προς το υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας σχετικά με την αντιμετώπιση των Τούρκων στην Ελλάδα, 19.10/1.11.1922, στο Φάκελος 30/29, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Χ. Σιμόπουλου προς τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με τη σημασία της παραμονής του ελληνικού πληθυσμού στην Ανατολική Θράκη, 15.10.1922, στο Φάκελος 30/6, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Ε. Βενιζέλου προς το υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας σχετικά με τους λόφους για τους οποίους είναι αναγκαία η ανταλλαγή των πληθυσμών, 25.11/8.12.1922, στο Φάκελος 33/14, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Ε. Κανελλόπουλου σχετικά με τη φήμη ότι οι Τούρκοι της Σμύρνης ζητούν την επάνοδο των Ελλήνων, 7.12.1922, στο Φάκελος 33/19, και Τηλεγράφημα του Κ. Ρέντη προς τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με την άποψη του Ισμαήλ Χακή Μπέη για το ζήτημα της ανταλλαγής των πληθυσμών, 8.12.1922, στο Φάκελος 33/35, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Βλ., π.χ., Μαρτυρία Πολυξένης Κατραντζή, στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Η Έξοδος, τόμ. Β΄, Αθήνα, 1982, σελ. 9-11, συνέντευξη Αναστασίας Αχταρίδου, στο Μαριάννα Γραφάκου, Η αστική αποκατάσταση των προσφύγων από την Κιουτάχεια, διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, 2016, σελ. 206, κ.ά.
Κατιλένα Π. Σταθάκου, «Η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία μετά από το 1923: Η περίπτωση των Μουσουλμάνων της Κρήτης», στο Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (επιμ.), 1922. Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2022, σελ. 356.
Τηλεγράφημα του Κ. Ρέντη σχετικά με έκθεση που έχει ο Πρεσβευτής της Ιταλίας Μοντάνια για βιαιοπραγίες των ελληνικών Αρχών κατά Μωαμεθανών στη Μακεδονία, 15/28.11.1922, στο Φάκελος 32/18, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Ν. Πολίτη σχετικά με τη διαμαρτυρία των Τούρκων της Κρήτης για καταπίεση, 20.10/2.11.1922, στο Φάκελος 30/36, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Χ. Σιμόπουλου για τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με την άρνηση των Τούρκων στην Ελλάδα να συμμετάσχουν στην Ανταλλαγή των Πληθυσμών, 22.10/4.11.1922, στο Φάκελος 30/63, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Ν. Πολίτη, ό.π.
«Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη», στο Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 238, τόμ. Α΄, 25.8.1923, σελ. 58.
Τηλεγράφημα του Ε. Βενιζέλου προς το υπουργείο Εξωτερικών για τον υπουργό Εξωτερικών σχετικά με τη διόρθωση της διάταξης στη συνθήκη ειρήνης που αφορά τις αποζημιώσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, 2.2.1923, στο Φάκελος 36/6, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Στ. Γονατά προς την Ελληνική Αποστολή στη Λοζάνη για τον Ε. Βενιζέλο σχετικά με την απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης να προχωρήσει σε επίθεση κατά της Τουρκίας, 23.5.1923, στο Φάκελος 38/68, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Τηλεγράφημα του Α. Ρωμανού προς την Ελληνική Αποστολή στη Λοζάνη σχετικά με αναμενόμενα διαβήματα Ιταλίας και Αγγλίας προς την Ελληνική Κυβέρνηση, 21.5.1923, στο Φάκελος 38/54, Αρχείο Ε. Βενιζέλου (Μουσείο Μπενάκη).
Arnold J. Toynbee, «The East after Lausanne», στο Foreign Affairs, τόμ. 1 (2), 15.9.1923, σελ. 84-85. O Α. Τόινμπι ήταν Βρετανός ιστορικός, που την περίοδο 1921-1922 βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη ως ανταποκριτής της εφημερίδας Manchester Guardian.
Rumbold to Henderson, 19.6.1923, στο FO371/9083 (PRO).
Curzon to Rumbold, 13.6.1923, στο FO371/9082 (PRO).
Τη Συνθήκη συνυπέγραψαν η Βρετανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Ελλάδα, η Ρουμανία, το Σερβο-Κροατο-Σλοβένικο Κράτος και η Τουρκία. Βλ. «Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη», στο Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 238, τόμ. Α΄, 25.8.1923.
Martin Lawrence, The Treaties of peace, 1919-1923, τόμ. 2, εκδ. Lawbook Exchange, New Jersey, 2007, σελ. 959-1055.
«Πράξεις υπογραφείσαι εν Λωζάννη», στο Εφημερίς της Κυβερνήσεως, αρ. 238, τόμ. Α΄, 25.8.1923, σελ. 7.
Ό.π., σελ. 43.
Ριζοσπάστης, 26.7.1923.
International Press Correspondence, τόμ. 3, αρ. 55 (33), 9.8.1923, σελ. 585-586.