Ζάλογγο: Μύθος ή πραγματικότητα;

[wooded glade]

Οι Γιαπωνέζες τους είχε πει ο Χιροχίτο θα σας κάνουν vivisection experiments οι Αμερικάνοι μόλις σας πιάσουν.
Ήταν απόλυτα πιστευτό.

[Ζαποτέκος]

Όπως είχαμε ξανασυζητήσει και παλαιότερα έχουμε και μαρτυρία απ' το αντίπαλο στρατόπεδο .


Π-Λ-Μπ, λήμμα Ζάλογγο , ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ Βασίλης, καθηγητής «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους»(1453-1828) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Για τον χορό του Ζαλόγγου ο ιστοριοδίφης Περικλής Ζερλέντης στο τέλος του περασμένου αιώνος , διατύπωσε επιφυλάξεις και αμφιβολίες. Υποστήριξε, συγκεκριμένα, ότι οι Σουλιώτες που είχαν καταφύγει στη μονή των Ταξιαρχών του Ζαλόγγου με τα γυναικόπαιδα, μόλις αντιλήφθηκαν τους Τούρκους που τους καταδίωκαν ετράπησαν την προς το βουνόν άγουσαν, ουδεμιάς άλλης διεξόδου υπαρχούσης προς υποχώρησιν .
Επειδή διαπίστωσαν ότι ήταν κυκλωμένοι από παντού, αποφάσισαν, για να αποφύγουν τα δεινά του εξανδραποδισμού, να δώσωσι τέλος της ζωής των… ´Ερριψαν πρώτον τα τέκνα αυτών κατά του φρικώδους βαράθρου, είτα δε δια της σπάθης μαχόμενοι, άνδρες και γυναίκες, έρριψαν εαυτούς και ούτοι επί των ασπαιρόντων πτωμάτων των φιλτάτων αυτών. H άποψη αυτή, που ο Ζερλέντης τη στηρίζει σε προφορική παράδοση των κατοίκων της Σαμαρίνας, δεν αμφισβητεί το γεγονός της αυτοθυσίας, αλλά μόνο τον «χορό του Ζαλόγγου». Υπάρχει όμως συγκεκριμένη μαρτυρία από αυτόπτη Τούρκο, τον αξιωματικό του Αλή πασά Σουλεϊμάν αγά, που περιλαμβάνεται σε βιβλίο του Imbraim Manzour efendi (Παρίσι 1828). Κατά την μαρτυρία αυτή, οι γυναίκες πιάσθηκαν από τα χέρια και άρχισαν ένα χορό, που τα βήματά του τα κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και η αγωνία του θανάτου τόνιζε τον ρυθμό του…Στο τέλος των επωδών οι γυναίκες βγάζουν μια διαπεραστική και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους.

[Μπίστης]

Το μόνο σίγουρο ειναι πως ακόμη και εάν έγινε χορός, δεν θα τραγουδούσαν το γνωστό άσμα. Και άμα τραγουδούσαν, θα έλεγαν τίποτα στα Αρβανιτικα.

Όχι ρέ μαλάκιο, μας έχεις πήξει στις μαλακίες.
Δέν μιλάμε αρβανίτικα ηλίθιε Έλληνες είμαστε και μιλάμε την γλώσσα μας.
Τώρα που γράφω είμαι στο λεωφορείο με αυτή την κατεύθυνση. Πηγαίνω στο χωριό μου.
Και λίγα για την πατρίδα μου, γιατί θα αρχίσω τα μπινελίκια για την δική σου.

Μην γράφεις βλακείες ρε φίλε, όλη η περιοχή τα μιλούσε, αν δεν τα άκουσες από τον παππού σου όπως εγώ κι ο Ζένι ψάξε πιό πίσω ...

[Μπίστης]

Υπάρχει όμως συγκεκριμένη μαρτυρία από αυτόπτη Τούρκο, τον αξιωματικό του Αλή πασά Σουλεϊμάν αγά, που περιλαμβάνεται σε βιβλίο του Imbraim Manzour efendi (Παρίσι 1828). Κατά την μαρτυρία αυτή, οι γυναίκες πιάσθηκαν από τα χέρια και άρχισαν ένα χορό, που τα βήματά του τα κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και η αγωνία του θανάτου τόνιζε τον ρυθμό του…Στο τέλος των επωδών οι γυναίκες βγάζουν μια διαπεραστική και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους.

ΦΟΒΕΡΟ !

(Πιθανώς ήθελε ο αγάς να πυροδοτήσει την μελλοντική ελ μυθοπλασία)


Μακάρι να ήταν δυνατά τα ταξίδια στον χρόνο ώστε να δω αυτόν τον μοναδικό χορό, και τόσους άλλους χαμένους πιά (πχ εκτός των παμπελοπονησιακών τους δεν ξέρουμε τίποτα γιά τους Μανιάτες)

[relativer777]

Υπάρχει όμως συγκεκριμένη μαρτυρία από αυτόπτη Τούρκο, τον αξιωματικό του Αλή πασά Σουλεϊμάν αγά, που περιλαμβάνεται σε βιβλίο του Imbraim Manzour efendi (Παρίσι 1828). Κατά την μαρτυρία αυτή, οι γυναίκες πιάσθηκαν από τα χέρια και άρχισαν ένα χορό, που τα βήματά του τα κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και η αγωνία του θανάτου τόνιζε τον ρυθμό του…Στο τέλος των επωδών οι γυναίκες βγάζουν μια διαπεραστική και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους.

ΦΟΒΕΡΟ !

(Πιθανώς ήθελε ο αγάς να πυροδοτήσει την μελλοντική ελ μυθοπλασία)


Μακάρι να ήταν δυνατά τα ταξίδια στον χρόνο ώστε να δω αυτόν τον μοναδικό χορό, και τόσους άλλους χαμένους πιά (πχ εκτός των παμπελοπονησιακών τους δεν ξέρουμε τίποτα γιά τους Μανιάτες)

Μήν το εύχεσαι, γιατί εάν ήταν δυνατόν θα κατάπινες την γλώσσα σου, ή θα απελπιζόσουν σου από τον ελληνικό ηρωισμό.

[Nandros]

οχι μονο ιστορικο γεγονος, αλλα και απο τα πολυ σπανια.
γιατι σπανια η γυναικα αυτοκτονα η πολεμα για να μην γινει σκλαβα.
η σκλαβια τις γυναικες δεν τις χαλα αρκει ο αφεντης τους να τις ταιζει αυτες και τα παιδια τους

Αυτες οι Γιαπωνεζες γιατι αυτοκτωνησαν?

Japanese propaganda emphasized brutal treatment of Japanese such as American mutilation of Japanese war dead. Many Japanese feared the "American devils raping and devouring Japanese women and children".
.

[Ζενίθεδρος]

Το μόνο σίγουρο ειναι πως ακόμη και εάν έγινε χορός, δεν θα τραγουδούσαν το γνωστό άσμα. Και άμα τραγουδούσαν, θα έλεγαν τίποτα στα Αρβανιτικα.

Όχι ρέ μαλάκιο, μας έχεις πήξει στις μαλακίες.
Δέν μιλάμε αρβανίτικα ηλίθιε Έλληνες είμαστε και μιλάμε την γλώσσα μας.
Τώρα που γράφω είμαι στο λεωφορείο με αυτή την κατεύθυνση. Πηγαίνω στο χωριό μου.
Και λίγα για την πατρίδα μου, γιατί θα αρχίσω τα μπινελίκια για την δική σου.

Το ξέρω ότι σε έχω ποτίσει φλόκια στη μάπα, αλλά σου αρέσει.

[relativer777]

Το μόνο σίγουρο ειναι πως ακόμη και εάν έγινε χορός, δεν θα τραγουδούσαν το γνωστό άσμα. Και άμα τραγουδούσαν, θα έλεγαν τίποτα στα Αρβανιτικα.

Όχι ρέ μαλάκιο, μας έχεις πήξει στις μαλακίες.
Δέν μιλάμε αρβανίτικα ηλίθιε Έλληνες είμαστε και μιλάμε την γλώσσα μας.
Τώρα που γράφω είμαι στο λεωφορείο με αυτή την κατεύθυνση. Πηγαίνω στο χωριό μου.
Και λίγα για την πατρίδα μου, γιατί θα αρχίσω τα μπινελίκια για την δική σου.

Το ξέρω ότι σε έχω ποτίσει φλόκια στη μάπα, αλλά σου αρέσει.

Δεν τραγουδούσαν Άμυαλε, μοιρολογούσαν που ήταν αναγκασμένες να θυσιαστούν τόσο νέες.
Και όχι δεν μου αρέσει καθόλου.
Ρέ Ζένι, τί έχεις πάθει τελευταία ?
Παλιότερα έλεγες σπάνια μαλακίες.
Τώρα τις έχεις πάρει εργολαβία.
Μήπως βοηθήσει κανένας εξορκισμός ?

[Κατσαρίδης]

«Σουλιώτης-Αρβανίτης», μελέτη του Γ. Βλαχογιάννη στην εφημ. «Πρωία» 7 Δεκ. 1931.

Οι φανατικοί πατριώτες της Αρβανιτιάς είπανε και γράψαν, όχι μια φορά και μόνη, πως οι Αρβανίτες λευτέρωσαν την Ελλάδα με το αίμα τους κατά το Εικοσιένα, και πως τα καλύτερα παλικάρια του Ιερού αγώνα μας ήταν Αρβανίτες. Και δεν τους φτάνει να μας θυμίζουνε κάθε φορά το Σούλι, την Ύδρα και τη Σπέτσα, αλλά πάνε και πιο πέρα ακόμα· μας φιλονικούν και την καταγωγή πολλών άλλων επισήμων αντρών, που εμείς τους γνωρίζουμε Έλληνες καθαρούς, π.χ του Αντρούτσου, του Καραϊσκάκη, του Κολοκοτρώνη κλπ. Την τελευταία τούτη υπερπατριωτική αξίωση τη ρίχνει η ιστορία εύκολα, κ’ είναι συγχωρεμένη η προπαγάνδα η αρβανίτικη, «ου γάρ είδε», το ίδιο και την άλλη, λιγο πιο πάνω, πως δηλ. τα καλύτερα παλικάρια μας ήταν Αρβανίτες. Γιατί ίσα-ίσα η ιστορία φωνάζει πως τα πιο καθαρά παλικάρια, τα πιο ατρόμητα, κ‘ ευγενικά και τιμημένα, με τα σημάδια τα ξεχωριστά του αγνού ήρωα, που ενώ νικάει τον εχθρό, ξέρει και να τον τιμάει, ήταν Έλληνες από μάνα και πατέρα, κι’ απ’ όλα τους τα προγονικά· τετοιοι ήταν ο Διάκος, ο Κανάρης, ο Νικηταράς, ο Καραϊσκάκης και τόσοι άλλοι. Μ’ αυτούς συνερίζεται πάντα η ελληνική παλικαριά. Με το Μάρκο παραβγαίνει στην Άρτα, κατά το 1821, ο Καραϊσκάκης, και κατά το 1825-6 παραβγαίνει ο ίδιος πάλι με τον Κίτσο, στο Μεσολόγγι. Οι δυο αυτοί πατήσανε του Κιουταχή το στρατόπεδο σε μια νύχτα.
Κατά τους Αρβανίτες και τους φίλους τους από την Ιταλία οι Σουλιώτες ήταν Αρβανίτες καθαροί, μα εδω είναι που σκοντάφτουν πάλι στην αλήθεια. Και πρώτα, η Σουλιώτικη παλικαριά δεν ήταν αρβανίτικη παλικαριά, αφού ήτανε πιο μεγάλη, κι’ αφού ποτέ κατά τον Αγώνα (και στο Σούλι πριν από το Εικοσιένα) οι Σουλιώτες δεν νικήθηκαν από Αρβανίτες (Άμπλιανη, Πέντε Όρνια, Μεσολογγι και τόσα άλλα παραδείγματα). Οι Σουλιώτες ήταν Ελληνο-Αρβανίτες, όχι Αρβανίτες καθαροί. Το ίδιο και οι Υδραίοι και οι Σπετσιώτες. Είναι θαύμα πόσο ταιριαστό γίνεται το σμίξιμο των δυο αυτών αδερφικών αιμάτων. Το φαινόμενο στην Ιστορία μας από το Εικοσιένα και κάτω είναι χτυπητό, και ξώφαντο μπροστά στα μάτια μας. Όμως εδώ το ζήτημα γίνεται ξαφνικά εθνολογικό. Ανάγκη όμως να πω με λόγια σύντομα τη γνώμη μου. Η συνοίκηση Σουλίου, Ύδρας, Σπέτσας έγινε με τον πρώτο της πυρήνα καθαρά αρβανίτικο, απ’ ανθρώπους που φεύγανε κάποιες καταδρομές γιατί και κάποιες πράξεις παράνομες είχανε κάμει. Αυτής της τάξης οι συνοικισμοί, οι εγκληματικοί, ας τους πούμε, είναι πράγμα θαυμαστό πόσο ευτυχούν και γιγαντώνονται με τον καιρό. Στην αρχή, για να ριζώσουν και να δεντρωθούν, ακολουθούνε πάντα της φύσης κάποιους νόμους σκληρούς κι’ απόλυτους· μίση θανάσιμα κρατούν ανάμεσα τους. Φόνοι, απαγωγές, σπαραγμοί για την κατοχή της εξουσίας, και τότε, άμα πληθύνει το κακό, απ’ των παθών αυτή τη λάσπη, από το λύθρο των αιμάτων θα φυτρώσει ένα λουλούδι εξωτικό, καθώς και το ρόδο από τ’ αγκάθι, θα προβάλει ο νόμος, όχι ενός ανθρώπου πλάσμα, παρά της ανάγκης γέννημα, της αλύγιστης, φύτρο δυνατό από τη μοίρα του παραγγελμένο τάξη να βάλει και να βασιλέψει απάνω στην ανεμοζάλη. Αυτό το δρόμο ακολούθησε το Σούλι, η Ύδρα, η Σπέτσα, μα και η Βενετιά μέσα στους δρόμους της, και η Ρώμη ακόμα. Στους πολεμικούς λαούς που συνοικίζονται από μια σκληρή ανάγκη, ένας από τους νόμους που γεννιέται αυτόφυτος, όταν πληθαίνουνε τα φονικά, είναι ο νόμος του αίματος, η εκδίκηση η επιτακτική, που βάνει χαλινό στο έγκλημα. Η μπέσα είναι πάλι κι’ αυτή γέννημα φυσικό της απιστιάς. Όπως ένας λαός άλλο βαθμό τιμωρίας δεν ξέρει, παρά το φόνο, έτσι άλλος λαός από φυσικού του ρέπει στην απιστιά, και η μπέσα είναι ο μόνος νόμος που τη συμμαζεύει. Κάθε παράβαση της μπέσας έχει απαράβατη ποινή το φόνο. Ο νόμος του αίματος και η μπέσα είναι νόμοι άγραφοι, μα τρομεροί, που χαλινώνουνε κάθε άξεστο λαό, που παλεύει με τους γειτόνους ή με τον εαυτό του, και δεν αφήνει από τα χέρια του τ’ άρματα. Από τους Αρβανίτες, που πλάσανε τη μπέσα οι πιο άπιστοι νομίζονται απ’ αυτούς οι Τσάμηδες, μα οι Τσάμηδες ίσα-ίσα προσκυνάνε και λατρεύουνε τη μπέσα. Έτσι με τον καιρό μορφώνεται ένα δίκαιο φυσικό σ’ έναν λαό παράνομο, και τότε με τη δύναμη του νόμου, άγραφου πρώτα, κ’ ύστερα γραφτού μπαίνει ο λαός αυτός στο στάδιο της δόξας της πολεμικής ή στο πεζότερο του πλουτισμού, όπως τονέ βοηθήσει ο τόπος όπου ζει, στεριά είτε θάλασσα, και τόσα άλλα ακόλουθα περιστατικά. Έτσι η πολεμική και η πολιτική αρετή στήνει το θρόνο της απάνω στη φυσική και μισοάγρια διαφθορά, κ’ έτσι υποτάζει και ημερώνει τα θεριά. Έτσι έγιναν οι νόμοι οι Υδραιο-Σπετσιώτικοι, και οι νόμοι οι Σουλιώτικοι, μα ακόμη και οι Δρακόντειοι νόμοι κ.λ.π. Τότε αρχίζουν της θείας ειρήνης τ’ αγαθά, και τότε ο πληθυσμός αρχίζει και πυκνώνει τεχνικά απ’ ανθρώπους που συρρέουν έξωθεν για να βρούνε σκέπη, τύχη και δουλειά (ισως και αυτούς το έγκλημα τους έδιωξε από το δικό τους τόπο). Η σύσταση του πληθυσμού Ύδρας, Σπέτσας και Σουλίου είναι μικτή, Ελληνο-Αρβανίτικη. Η πρώτη ζύμη, η μαγιά, ήταν Αρβανίτικη, αθροισμένη απ’ τα περίχωρα, Αρβανίτικα κι’ αυτά, και το ζυμάρι ύστερα μεγάλωσε από τα στοιχεία τα Ελληνικά, τα συναγμένα από παντού στα καταφύγια εκείνα, που χαρίζανε πρώτο αγαθό της ζωής, την προστασία από του Τούρκου την καταδρομή. Και τότε δυό ενάντια φαινόμενα γεννηθήκανε, μα και τα δυο τέκνα του ίδιου ψυχολογικού νόμου. Ο Ελληνόφωνος πρόσφυγας μάθαινε Αρβανίτικα και λησμονούσε τα δικά του ελληνικά, ενώ η ψυχή του έκανε σιγά-σιγά την Αρβανίτικη ψυχή ν’ αλλάζει. Οι δυο αυτές αντίθετες επιρροές δημιουργήσανε το κράμα αυτό το Ελληνο-Αρβανίτικο, λαούς μ’ Αρβανίτικη γλώσσα, μ’ αίμα μιχτό, και με πατριωτισμό Ελληνικό. Η εξέταση των οικογενειακών ονομάτων δείχνει τη σύσταση του πληθυσμού μιχτή. Δε μένει παρά, αν προκληθώ, να παρουσιάσω καταλόγους. Έρχομαι στο Σούλι.

Το Σούλι είναι ένα μικρό νησάκι χριστιανικό ανάμεσα σε πέλαγο Αρβανίτικο μουσουλμανικό. Έζησε και μεγάλωσε, σύστησε μικρό κράτος, άνοιξε τρανούς αγώνες για να προστατέψει αυτό το κράτος και την ίδια του την αρχική πολιτική ύπαρξη, το περίφημο Τετραχώρι. Τέλος φύλαξε τη λευτεριά του ως που την έχασε κάνοντας τους ατέλειωτους πολέμους του πάντα μ’ Αρβανίτες μουσουλμάνους. Όμως ποτέ δεν ξέχασε πως οι Αρβανίτες ήταν αδερφοί στη γλώσσα, στα ήθη τα πολεμικά, στην μπέσα, μα στα ήθη τα κοινωνικά, στα τραγούδια του σπιτιού (του γάμου κ.λ.π), στο πατριωτικό του ένστιχτο, στις τύχες του πολέμου, στις ελπίδες, τις μελλόμενες, στη θρησκεία, τέλος, στο γενικό του φρόνημα, το Σούλι ήταν Ελληνικό. Η απορρόφηση του του στοιχείου του Ελληνικού είχε γίνει σιγά με τον καιρό. Από τα χρόνια της Φιλικής Εταιρίας ο Σουλιώτης άρχισε να παίρνει και συνείδηση καθαρότερη εθνική. Όμως η φυλή του δεν ήτανε καθαρή Αρβανίτικη, ήταν Ελληνο-Αρβανίτικη. Οι Αρβανίτες δεν πάψανε ποτέ να πιστεύουν τους Σουλιώτες αδερφούς και ομόφυλους. Γι’ αυτό και οι πόλεμοι τους γινόντανε τόσο φανατικοί, τόσο απίστευτοι στη λύσσα τους. Στους πολέμους αυτούς γυμνάστηκε η Σουλιώτικη παληκαριά, η Ελληνο-Αρβανίτικη, και πάντα νίκησε. Ύστερα από κάθε μάχη η μπέσα ήτανε νόμος ιερός και απαράβατος. Σουλιώτης και Αρβανίτης ποτέ δεν πατήσανε τη μπέσα μεταξύ τους. Όσο βαστούσε η μπέσα, οι Σουλιώτες μοιραζόντανε και το ψωμί με τον εχθρό. Οι Αρβανίτες δίνανε ξεχωριστή πίστη στους Σουλιώτες, και τη μπέσα τους την είχανε σα γνωμικό «μπέσα Σουλιώτικη». Όσο βαστούσε η μπέσα, τα δυο μέρη αφήναν τα τουφέκια, και μένοντας με τα σπαθιά και τα πιστόλια κάνανε παρέα ανάκατοι χωρίς καμμια υποψία. Κατά το 1821, στα Δερβίζανα, οι Σουλιώτες αφού δώσανε τη μπέσα φιλήθηκαν αδελφικά και πήραν τους Αρβανίτες στο στρατόπεδό τους, τους στρώσανε τραπέζι από ψητά, μοιράσανε σε κάθε συντροφιά κ’ ένα σφαχτό, και καθήσανε δέκα Σουλιώτες συντροφιά μ’ αλλους τόσους Αρβανίτες. Ήπιανε, τραγουδήσανε, χορέψανε, ρίξανε και λιθάρι, και τέλος χωριστήκανε σαν παλιοί σύντροφοι αφού μείνανε μαζί τρείς ώρες. Οι Σουλιώτες αφήσανε και τ’ άρματα στους Αρβανίτες. Ποτέ δε σκοτώσανε σκλάβο Αρβανίτη. Γινόνταν και μαζί τους αδερφοποιτοί, καμμιά φορά. Τέτοιον αδερφοποιτό είχε το γιο του Μούρτο-Τσάλη ο Μάρκο-Μπότσαρης, κι’ άμα σκοτώθηκε θρήνησε το θάνατο του και φύλαξε το πένθος του πολύν καιρό. Οι Αρβανίτες είχανε μεγάλη ιδεα για τη Σουλιώτικη παλικαριά. Ο Χουρσίτ Πασάς, λένε, κατά την πολιορκία του Αλήπασα, μάλωνε τους Αρβανίτες, πως αντάξια τρώγανε το ψωμί του του βασιλιά τους, αφού δε μπορούσαμε να χαλάσουν τους Σουλιώτες. Ένας Αρβανίτης πολεμιστής, ο Χασάν Αρούνης, πληγές γεμάτος του αποκρίθηκε:

–Οι Αρβανίτες δεν είναι κιοτήδες, τρώνε δίκια το ψωμί του βασιλιά, μα η αλήθεια είναι πως οι Σουλιώτες είναι από τα σπάνια παληκάρια του καιρού που ζούμε.

Οι Σουλιώτες από τα παλιά τους λαβαίνανε συχνή αφορμή να δένουνε κ’ ενώσεις πολιτικές με τους Αρβανίτες. Πότε κάνανε συμμαχία με τους γειτόνους τους Παραμυθιώτες, πότε με αγάδες τους Μαργαριτιώτες κι’ αλλους Αρβανίτες ενάντια σε δυνατούς πασάδες της Αρβανιτιάς, και μάλιστα τον Αλή-βεζίρη. Η τελευταία τους συμμαχία ήτανε κατά τα 1820-21, όταν Αρβανίτες και Σουλιώτες με το μέρος του Αλήπασα χτυπούσαν τα σουλτανικά στρατεύματα παντού. Στην Άρτα σμίξανε μαζι τους και οι Αρματωλοί, γιατί είχε αρχίσει πια ο αγώνας ο εθνικός. Στην Άρτα μέσα θαυμαστά συνεριζόντανε Σουλιώτες, Αρματωλοί και Αρβανίτες πολεμώντας το Χουρσίτη. Ξαφνικά οι Αρβανίτες αποφασίσανε να φύγουν από το μέρος του Αλήπασα, και φυλάγοντας τη μπέσα το κάνανε γνωστό στους Σουλιώτες μοναχά. Οι Σουλιώτες πάλι, φυλάγοντας τη μπέσα δε μπορούσανε κι’ αυτοί να προδώσουνε το μυστικό. Οι Έλληνες όμως υποψιαστήκανε το πράμα, και τραβηχτήκανε πολεμώντας με τους Αρβανίτες τους συμμάχους τους λίγο πρωτύτερα.

Αρχίζοντας ο αγώνας και βαστώντας ως τα 1829, ο κυριότερος αντίπαλος των Ελλήνων ήταν ο Αρβανίτης. Οι αμέτρητες εισβολές κ’ εκστρατείες που γίνανε στη Στερεά, οι δυο πολιορκίες του Μεσολογγιού κ.λ.π. από Αρβανίτες γίνανε. Οι Σουλιώτες, λιγοστοί πια, ως πεντακόσοι το πολύ, στρατολογούσανε σώματα Ρουμελιώτικα, και με τους Αρβανίτες πάντα πολεμούσανε. Μεταξύ τους φυλάγανε τη μπέσα πάντα. Οι Σουλιώτες Αρβανίτη σκλάβο δε σκοτώνανε ποτέ. Μπαίνοντας στον νέο αγώνα, ξάναψε αγριώτερη η πολεμική μανία ανάμεσα σε Σουλιώτες και Αρβανίτες, μα και οι παλιοί Αρματωλοί, πούχανε δουλέψει στον Αλήπασα κοντά, σε σώματα χωριστά χριστιανικά, φυλάγαν από τότε τα παλιά τους μίση με τους Αρβανίτες. Συχνά η μάχη άρχιζε και τελείωνε με ομηρικές προκλήσεις και βρισιές. Στο Κομπότι, 1821, αν ο Καραϊσκάκης έδειξε τις πλάτες του γυμνές στους Αρβανίτες, δεν το έκανε από φυσικό του χωρατό μονάχα, το έκανε από καταφρόνηση, και το κίνημα του αυτό το συνόδεψε με τη φαρμακερή του σάτιρα στους προσωπικούς του εχθρούς, που από τα Γιάννινα τους ήξερε, και πάντα τρωγότανε μ’ αυτούς. Στον Αη-Βλάση πάλι, αρχές του 1823, ο Αρβανίτης καπετάνος προκάλεσε τον Καραίσκάκη σε μονομαχία ομηρική, με λόγια υβριστικά, και θά ‘χε παλιές αφορμές από τα Γιάννινα μαζί του. Οι Σουλιώτες, λιγόλογοι, δεν προκαλούσανε, μα δεν αρνιόνταν και την πρόκληση. Αίμα διψούσαν αρβανίτικο για το χαμένο Σούλι. Από τα 1823, που αρχίσανε να βγαίνουνε από την Κεφαλονιά και από την Κέρκυρα, λίγοι-λίγοι και κρυφά, και χωρίς άρματα, φτωχοί και πεινασμένοι, τρέχανε στη φωτιά σαν τα λιμασμένα τα θεριά, που την αυγή γυρεύουνε να ξεδιψάσουνε στου λόγγου τις ανάβρες. Ο Μάρκος μοναχά δεν είχε περάσει στα Εφτάνησα, άμα έπεσε το Σούλι, και δεν έπαψε να πολεμάει με την Αρβανιτιά. Του Σκόντρα την πλημμύρα, ως 15.000 Αρβανίτες, ανάλαβε μοναχός να την απαντήσει. Ο Μάρκος τότε πέθανε, κι’ ο Κίτσος ο Τζαβέλλας σήκωνε στους ώμους του το χάκι (εκδίκηση) της χαμένης του πατρίδας. Δεν ήταν ίσως ούτε 26 χρονών στης Άμπλιανης τη μάχη, 1825, όπου άρπαξε τη νίκη με το χέρι του. Οι Αρβανίτες, κάθε φορά που δοκίμαζαν του Σουλιώτικου σπαθιού το χτύπημα, σκυλιάζαν από το κακό τους. Γι’ αυτό στα Πέντε-Όρνια, λίγο πιο ύστερα απ’ την Άμπλιανη, το συναπάντημα τους έγινε μακελειό φριχτό. Οι Μιρντίτες, φανατική φυλή Αρβανίτικη, καθολική, παραμερίσανε με το στανιό τους άλλους, της Άμπλιανης τους νικημένους και πέσανε με τα σπαθιά τυφλά και νικηθήκανε. Στα πέντε Όρνια, όπως και στην Άμπλιανη, οι Σουλιώτες παίξανε το κύριο πρόσωπο. Ύστερα, μετά τη νίκη, οι νικητές κοιτάζονται στα μάτια και ρωτούσαν αν είναι ακόμη ζωντανοί. Ο Κίτσος είχε φυσήξει μέσα στην ψυχή του του Σουλίου όλη την ψυχή, και τη γιγάντωσε στο Μεσολόγγι. Τέτοιο παλικάρι τρυφερό, και η πολεμική του μάντης έκοβε σαν ατσάλι κοφτερό. Αρχηγός του κινητού σώματος, που έκανε κάθε έξοδο νυχτερινή, άστραφτε ο κεραυνός του απάνου στους Αρβανίτες τους πολιορκητές. Σκληρό ήτανε το χέρι του, σαν την ψυχή του. Παρακάτω θα δείτε πως κατηγορήθηκε για κάποια βάρβαρη αγριότητα, στα 1828. Μα ο Κίτσος, στον πόλεμο, δεν γνώριζε άλλο παρά της νίκης το σκοπό, όμως και το «χάκι» το παλιό ύπνο δεν τον άφηνε να παίρνει. Η ιστορία σωπαίνει, από τη φρίκη της, μπροστά σε μια πράξη ωμότατη της μεγάλης τους Μεσολογγίου φρουράς, μα τέτοια πράξη, κι’ άλλες σαν αυτή υψώνουν τη Φρουρά πέρα κι’ απάνω από του κάθε ηρωισμού τη φαντασία.

[Κατσαρίδης]

Και οι Σουλιώτες όσοι γλύτωσανε και φύγαν απ’ το Μεσολογγι, πήρανε μαζι τους και φυλάξανε το χάκι το παλιό, θρεμένο με καινούργια δύναμη, ξαγριεμένο όχι από τους πολέμους του Μεσολογγιού, παρά από το καρτέρι το δολοφονικό, που στήσαν οι Αρβανίτες κατά τα ριζοβούνια του Ζυγού, την ώρα της Εξόδου. Εκεί έφτασε η φρουρά παραδομένη στης πείνας και της δίψας τον οχτρό. Εκεί, σκόρπιοι ενώ σερνόντανε κατά την ανηφοριά, κρυμμένοι οι Αρβανίτες τους καλέσανε σαν φίλοι πρώτα, κ’ υστερα τους πέσανε με τα σπαθιά. Κόψαν ως πεντακόσιους. Τάχα οι Σουλιώτες αυτό το καρτέρι το εξηγήσανε ως μπαμπεσιά; Τάχα αυτό το στρατήγημα, που ο πόλεμος το συγχωράει, δεν το περίμεναν από την Αρβανίτικη παλικαριά; Αφού οι Αρβανίτες είχαν πάρει πια το Μεσολόγγι, να μη σεβαστούνε, σαν παληκάρια που ήτανε και αυτοί, τους άντρες τους μισόψυχους που τα μαρτύρια τα σκληρά τους παραδίνανε στα χέρια τους χειρότερα παρά ξαρματωμένους; Μ’ όλο που το καρτέρι, ήτανε παντα στους παλιούς πολέμους τους σουλιώτικους συνήθισμενη πράξη, μα πάντα ανάμεσα σε Σουλιώτες και Αρβανίτες φυλαγόντανε κάποιοι τρόποι ιπποτικοί στον πόλεμο, όχι μοναχά η μπέσα. Μα τώρα ο αγώνας ήτανε θανάσιμος και τελειωτικός· γι’ αυτό και στην Αράχωβα έδωσε ο Καραϊσκάκης στους Σουλιώτες τυχερή αφορμή να πάρουν πίσω το αίμα τους. Και τα πλήρωσαν όσα κάνανε στ’ αμπέλια του Ραζή οι ίδιοι εκείνοι οι Αρβανίτες, ο Καργιοφίλμπεης, ο Μουστάμπεης και οι άλλοι. Ζωή από Σουλιώτη σε αρβανίτικο χέρι δε χαρίστηκε, μ’ όλο που από τον Καραϊσκάκη είχε διαλαληθεί μεγάλη πληρωμή για τη ζωή των μπέηδων Αρβανιτάδων.

Οσο προχωρούσανε τα χρόνια τα πολεμικά, τόσο τ’ αμοιβαία τα πάθη τα Σουλιωτο-Αρβανίτικα αγριέυανε, και φτάνανε πέρα από κάθε σύνορο. Θυμηθήτε τον Αη Σπυρίδωνα, στον Πειραιά και τον Ανάλατο...
Μα η τύχη της Ελλάδας είχε αποφασιστεί, και τέλη του 1828 οι δυο εκστρατείες της Α. και Δ. Στερεάς Ελλάδας είχανε μπει στο δρόμο τον καλό, και προχωρούσε η μια, και η άλλη άρχιζε. Ο Κίτσο-Τζαβέλλας με τον Γιαννάκη στράτο και τις δυο τους χιλιαρχίες, προχωρούσανε στη μέση, και σα να λέμε κρατούσανε το άκρο αριστερό της της εκστρατείας του Δ. Υψηλάντη. Ο γενικός σκοπός ήτανε η Ρούμελη να καθαριστεί από το τουρκικό ποδάρι, και να βρεθεί ελεύθερη άμα θ’ αποφασιζόντανε τα σύνορα. Τέλη του 1828, και τα τελευταία αρβανίτικα μπουλούκια κρατούσανε τά βόρεια των Κραβάρων, αποφασισμένοι να μην το κουνήσουν. Εκεί έγινε το φοβερό και παράξενο συναπάντημα, άγνωστο στην επίσημη ιστορία. Αυτό το περιστατικό έδωσε αφορμή να ξεκαθαριστεί μια για παντα η θέση η ιστορική ανάμεσα σε Σουλιώτη και Αρβανίτη. Και το πρόβλημα το φοβερό αναλάμβανε να το φιλονικήσουνε με το σπαθί ένας Σουλιώτης και ένας Αρβανίτης, ο Κίτσος, ο αδάμαστος και τρομερός, κι’ ο περίφημος καπετάνιος Αχμέτ Νεπρεβίστας, γνωστοί μεταξύ τους από τα περασμένα τους.
Οι Ρώσσοι προχωρούσανε κατά την Πόλη, κι’ ο Σουλτάνος παραιτώντας την Ελλάδα σιωπηλά στη νέα της μοίρα, είχε αποσύρει τα πιο πολλά στρατεύματα του από την Ρούμελη, αφήνοντας στους Αρβανίτες όλη την αντίσταση. Λοιπόν ο Κίτσος είχε δίκιο φτάνοντας στην οχυρωμένη απ’ αυτούς Λομποτινά, βόρεια των Κραβάρων, να γράψει στο Νεπρεβίστα πως γίνηκε πια το ελληνικό, και να γυρίσει κι’ αυτός στον τόπο του, για το καλό του...
Έτσι άνοιξε, με γράμματα, με φοβερίσματα, και με βρισιές ριγμένες στο χαρτί η ιστορική τούτη ανταπόκριση. Το πρώτο γράμμα, το ‘γραψε ο Κίτσος και δε θα ‘βαλε βρισιές σα Σουλιώτης που δεν προκαλεί ποτέ, παρά μονάχα απλή παραγγελιά, που ήτανε για τον περίφημο Αρβανίτη χειρότερη κι’ από βρισιά. Του Κίτσου το γράμμα χάθηκε, μα το νόημα του βγαίνει από του Νεπρεβίστα την απόκριση, που θα τη δείτε. Εξαλολουθήσαν τα γράμματα για λίγο ακόμα, και το περίφημο αυτό ζήτημα λύθηκε όχι «επι τάπητος», παρά επι τόπου, με το σπαθί, κι’ όχι με το κοντύλι. Και την απόφαση την έβγαλε ο Κίτσος πάλι, απόφαση αναντίλογη. Πρίν από την μάχη, ποσά γράμματα αλλαχτήκανε δεν ξέρουμε, όμως από τα παρακάτω θα φανεί πως ο Νεπρεβίστας έγραψε στον Κίτσο τέτοιο βαρύ φοβέρισμα, που έκανε τον Κίτσο να του αποκριθεί με τελευταίο ανάλογο δικό του και φύλαξε το λόγο του. Όμως να το πρώτο και μοναχό γράμμα του Νεπρεβίστα:

Αγαπητέ μοι κίτζο τζαβέλα, εις Βοϊτσά.

Το γράμμα σου έλαβα τα γραφόμενα σου καλώς εκατάλαβα· Τζαβέλα, ήξευρε ότι απο τον καιρόν οπού έβαλα το ντουφέκι εις τον ώμον στοχάζομαι τον εαυτόν μου τω όντι δια βασιλέα και τα εδικά σου τα ελληνοκορομπλίσματα να τα ειπείς εκεί οπου περνάνε ειδέ εις εμένα μένουν άκαιρα ορφανέ. Οτι αν θελης να δείξης το ελληνικόν σου έρχεσαι εδώ και τότε θέλεις καταλάβει δυστυχισμένε εκείνους οπου τρώγουν τα ψημένα κάστανα. Ορέ κίτζο τζαβέλα το να μου λέγεις οτι η υψηλή πόρτα της ρωσσίας πολεμά εις τα κάστρα της Πόλεως, και τον βασιλέα μας έχουν κλεισμένον εις το ουτζκαλεση,το γνωρίζω καιμένε, οτι μ’αυτά σας γελούν οι φράγκοι,και σας στέλνουν εδώθε δια να σας σκοτώνωμεν σαν τα σκυλιά, και έχομεν ελπίδα εις τον θεόν, οπου ο πολυχρονεμένος βασιλέας μας την υψηλήν πόρταν της ρωσσίας σας θέλει την χαμηλώσει, τζαβέλα περισσότερα δεν σου γράφω και θεόθεν υγίαν.

Τη 8 7βρ. 1828, Λομπότινα
 ο του κραβάρου ντερβέναγας (Τ.Σ) αχμέτ νεπρεβιστάνης

Λέγεις ότι είναι τόπος Ελληνικός , ήξευρε ότι εγώ όπου έχυσα τόσον αίμα ως καθώς λέγεις άλλον τόπον θέλεις χύσει και εσύ και τότε θα φας κράβαρα και λοιδορίκι, πλην μη στέλνεις και μαζώνεις καρβουναραίους ότι αυτοί δια κάρβουνα ηξεύρουν και όχι δια ντουφέκι, πολλά λόγια δεν σου λέω σύρε από κει όπου ήλθες ορφανέ, ότι σας λυπούμαι όπου εμείνατε τρείς σουλιώτες και θα χαθήτε όλοι. Και δια τόπον ελληνικόν όπου τον λέγεις εδώ, τόπος είμαι εγώ και νησάλα θέλεις με γνωρίσεις ογλίγορα. Μωρέ κίτζο εγώ σε ηξεύρω αρβανίτην ωσάν εμένα, εσύ που στον διάβολον τα έμαθες αυτά τα ελληνικά και εγώ δεν τα ηξεύρω;

Ο ίδιος (Τ.Σ.)

Τη μάχη της Λομποτινάς, 10 Οχτ. 1828 ο Τρικούπης ο Τρικούπης με δυο-τρεις γραμμές την περιγράφει φτωχικά. Στη «Γενική Εφημερίδα» έστειλε ο Γιαν. Στράτος πλούσια περιγραφή, όπου για τον Κίτσο λίγα πράγματα αναφέρει (εχθροί παλιοί). Ο Κίτσος πάλι έστειλε με γράμμα σύντομη περιγραφή σε φίλο του στην Πάτρα. Στην περιγραφή αυτή πουθενά δε φαίνεται η τραγωδία η φριχτή. Μα ο Κίτσος φύλαξε το λόγο του. Με την καμμένη βούρλα του στιγμάτισε τα μέτωπα των αιχμαλώτων, όμως δεν τους σκότωσε. Το φρικτό όμως περιστατικό, φαίνεται, διαφημίστηκε πλατιά, κι’ έφτασε και τυπώθηκε σε εφημερίδα της Κέρκυρας. Όμως στον Πόρο μένανε προσωρινά οι οι τρεις Ευρωπαίοι πρέσβεις της Πόλης, που μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου είχανε φύγει, πήγανε στην Κέρκυρα και κατεβήκανε στον Πόρο. Ο Στράτφορδ Κάννινγκ, άμα διάβασε την είδηση, σαν Άγγλος, που όλα τα μετράει με το αγγλικό του μέτρο, έφριξε, και θα δείτε τι διαμαρτύρηση έκανε. Δεν ήξερε πως ο πόλεμος ο άταχτος, στην Ανατολή, με τα ίδια μέσα γινότανε κι’ από τα δυο τα μέρη. Το κόψιμο των κεφαλιών και γδάρσιμο των και παραγέμισμα, για να ως τρόπαια νίκης, των αφτιών το κόψιμο κι’ αράθιασμα (συχνά οι Τούρκοι αυτιά και κεφάλια αθώων χριστιανών για να πληθύνουν τα σημάδια του θριάμβου τους) ήτανε συνηθισμένα πράματα. Των Ελλήνων οι αντίπαλοι κάνανε χειρότερα, το 1821· παλουκώνανε, ψήνανε και ζωντανούς. Και στην περίσταση, που ο λόγος είναι τώρα, ο Κίτσος ο Τζαβέλλας δεν έκανε άλλο τίποτε παρά τη φοβέρα του Αρβανίτη, που άμα φοβερίζει βάζει απάνω και την μπέσα του, την έκανε να γίνει πράμα αληθινό, φριχτό, γιατί είχε βάλει και αυτός τη μπέσα τη δίκη του.

[Ζαποτέκος]

Οι Σουλιώτες μέσω του Περραιβού απαντούν στον Χουρσίτ πασά. Η αντίδραση του Χουρσίτ.