Ο πινακας προστεθηκε στη συλλογη της Εθνικης Πινακοθηκης μολις το 2018, μεχρι πριν δεν ηταν σε κανεναν καταλογο και ηταν μερος ιδιωτικης συλλογης.
Ενας από τους τύπους των Αθηνών του 19ου αιώνα, ο Χρήστος «ο Αράπης», που τριγύριζε στην Αγορά και ήταν γνωστός και αγαπητός σε όλη την κοινωνία, έρχεται σήμερα να ξετυλίξει ένα παραμύθι που ζωντανεύει την ύπαρξή του. Μια προσωπογραφία του, που φιλοτέχνησε ο Νικόλαος Γύζης στο Μόναχο το 1876 και εξέθεσε στο Glaspalast, στη γερμανική έκθεση τέχνης και βιομηχανίας, πουλήθηκε πριν από ένα χρόνο από τον οίκο Nagel έναντι 127.000 ευρώ σε Ελληνα συλλέκτη. Το έργο αυτό βρισκόταν όλες αυτές τις δεκαετίες σε ιδιωτική συλλογή στη Γερμανία και δεν είχε ποτέ εκτεθεί. Δεν υπάρχει ούτε καν στον εξαντλητικό τόμο «Γύζης» της Νέλλης Μισιρλή (εκδ. Αδάμ) αλλά, το κυριότερο, ουδέποτε είχε γίνει η ταύτιση του ανώνυμου πάντα «Αραβα», του «ανατολίτη», που εμφανίζεται σε έργα του Γύζη, αλλά και του Λύτρα και του Ιακωβίδη. Αυτή η μορφή, αυτός ο «Αιθίοψ», είναι σε όλα τα έργα το ίδιο πρόσωπο, αυτό που γνώριζε καλά η λαϊκή και αστική Αθήνα πριν από 130 χρόνια: Ο «Χρήστος, ο Αράπης».
Ερευνα και ταύτιση
Οταν το έργο αυτό του Νικολάου Γύζη ήρθε στην Ελλάδα για πρώτη φορά πριν από λίγους μήνες, ο Ελληνας κάτοχός του άρχισε προσωπική έρευνα για να εξακριβώσει την ταυτότητα του «Ανατολίτη» της προσωπογραφίας. Ο Γύζης, που έζησε στο Μόναχο το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, όταν ερχόταν στην Ελλάδα εμπνεόταν από τους απλούς ανθρώπους. Δεν ήταν ο ζωγράφος των αστικών πορτρέτων, όπως ο Γιώργος Ιακωβίδης. Τον ήλκυε η ζωή του δρόμου, οι άνθρωποι που ζούσαν μέρα με τη μέρα. Ο Γύζης είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα από το 1871 ώς το 1874 (πριν αναχωρήσει και πάλι για το Μόναχο), την εποχή που ο Χρήστος, ο Αράπης ήταν ένας ζωντανός θρύλος. Ηταν τύπος. Πηγαίος, ανεξάρτητος, κυνηγημένος, εφευρητικός. «Διά παν ευτυχές γεγονός, μνηστείαν γάμου, γέννησιν τέκνου, εορτήν ονόματος ή εορτήν γενέθλιον, πρώτα τα συγχαρητήρια του Χρήστου έφθανον εις τον εορτάζοντα ενίοτε μετά μιας ανθοδέσμης». Αυτά έγραφε η εφημερίδα «Το Αστυ» στις 13/7/ 1886 συμπληρώνοντας την έμμετρη νεκρολογία του «Χρήστου του Αράπη» που είχε δημοσιεύσει την προηγουμένη με σκίτσο μάλιστα του Ι. Οικονόμου.
Ο Γύζης τον είχε ζωγραφίσει όχι μία φορά. Η μορφή του Χρήστου είναι χαρακτηριστική. Το χαμόγελό του, που φώτιζε το πρόσωπό του, αποκάλυπτε την ελλιπή και υπόλευκη οδοντοστοιχία του, και το ζωηρό βλέμμα του έδινε στην έκφρασή του μία παιγνιώδη διάθεση. Ο Χρήστος ήταν ένας ελεύθερος «αλήτης», ο «αράπης» της Αθήνας, ένας «γκάγκαρος» Αθηναίος, μόνο που ήταν μαύρος. Αιθίοπες υπήρχαν αρκετοί στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ίσως ο Χρήστος να είχε πρόγονο κάποιον δύσμοιρο Αφρικανό που κάποτε υποχρεώθηκε να ζήσει στα Βαλκάνια. Η παρουσία του Χρήστου στους δρόμους της Αθήνας ήταν μία υπενθύμιση του φυλετικού μωσαϊκού στους οθωμανικούς χρόνους. Ο Γύζης είχε σίγουρα νιώσει έλξη για την παράδοξη αυτή παρουσία στο κέντρο της μικρής Αθήνας. Μίας παρουσίας όμως πλήρως αποδεκτής και αφομοιωμένης. «Αφρικανός την γέννησιν και την επιδερμίδα/ υπήρξεν υποκείμενον ελληνικής αγάπης», έγραφε στο τελευταίο κατευώδιο το «Αστυ».
Είναι ο ίδιος ο Γύζης που πιστοποιεί την ταυτότητα του Χρήστου σε μία από τις επιστολές του από το Μόναχο προς την Αθήνα το 1876 («Επιστολαί του Νικολάου Γύζη», εκδόσεις «Εκλογής», 1953). Μας λέει ότι είχε ζωγραφίσει τον Χρήστο τον Αράπη αναφερόμενος στον «Αράπη» που εκτέθηκε και βραβεύθηκε στο Μόναχο, αυτόν δηλαδή που έφθασε πρόσφατα στην Ελλάδα. Αλλά δεν ήταν η μόνη φορά που ο Γύζης ασχολήθηκε με τον Χρήστο. Η έρευνα έδειξε ότι πολύ γνωστά έργα του Νικολάου Γύζη, τα οποία ανήκουν σε ιδιωτικές συλλογές ή στις μόνιμες συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης απεικονίζουν τον Χρήστο τον Αράπη. Αταύτιστα, ως προς το πρόσωπο, έργα όπως τα δημοσιευμένα «Ο ανατολίτης με τα φρούτα» (Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη, Εθνική Πινακοθήκη, π. 1873), «Η τιμωρία του ορνιθοκλέφτη» (ιδιωτική συλλογή, Αθήνα), «Αραβας που καπνίζει» ή «Ο ανατολίτης με το τσιμπούκι» (συλλογή G. Schaefer Schweinfurt, Βαυαρία), «Το σκλαβοπάζαρο», «Ο Ανατολίστης με το μουσικό όργανο» κ. ά. έχουν ως θέμα το ίδιο γνώριμό μας, πλέον, πρόσωπο.
Στο βιβλίο του «100 και… γραφικοί τύποι της παλιάς Αθήνας» ο Χαρίλαος Πατέρας αναφέρεται και στον Χρήστο. «Κατά τους ιστορικούς των συνοικιακών καφενείων, ο Χρήστος ο αράπης ήταν ευγενούς καταγωγής. Ελεγαν ότι κρατούσε από τον Αράπη των τουρκοκρατούμενων Αθηνών, που είχε τον τίτλο του Ζαμπίτη…».
Τον Χρήστο, όμως, καθώς είχε περάσει στην καθημερινή γλώσσα, και μετά τον θάνατό του στη λαϊκή φαντασία για τουλάχιστον μία γενιά ακόμη, είχαν ζωγραφίσει και άλλοι μεγάλοι καλλιτέχνες. Ο Νικηφόρος Λύτρας και ο Γιώργος Ιακωβίδης αλλά και άλλοι λιγότερο γνωστοί σήμερα εκείνης της γενιάς, το άγαλμά του δε, δημιούργησε ο γλύπτης Ιωάννης Βιτσάρης.
Γνησιότητα
Η περιέργεια του συλλέκτη, του πρώτου Ελληνα κατόχου του ωραιότερου πορτρέτου του Χρήστου του Αράπη, οδήγησε στην αφήγηση μίας αθηναϊκής ηθογραφίας. Με τη βοήθεια του Μάνου Χαριτάτου και του ΕΛΙΑ εντοπίστηκαν τα φύλλα των εφημερίδων εποχής που ζήτησε ο συλλέκτης, ο οποίος μετέπειτα ανέθεσε σε ειδικούς τη θεωρητική υποστήριξη όσων προέκυψαν. Οι εργασίες αυτές θα δημοσιευθούν προσεχώς. Η γνησιότητα του συγκεκριμένου έργου του Νικολάου Γύζη έχει πιστοποιηθεί από τον ζωγράφο και συντηρητή έργων τέχνης Σταύρο Μπαλτογιάννη στις 30/10/2006. Η υπογραφή του Γύζη εμφανίζεται κάτω αριστερά. Με αφορμή αυτήν τη γοητευτική ιστορία θυμηθήκαμε ή πληροφορηθήκαμε την περίπτωση ενός αθηναϊκού χαρακτήρα που είχε σαγηνεύσει καλλιτέχνες και λαό, την επιρροή που εξασκούσαν στους ζωγράφους του 19ου αιώνα τα ανατολίτικα θέματα, καθώς και τα ίχνη της οθωμανικής ζωής στην Αθήνα του χθες.
I would have lived in peace. But my enemies brought me war.
