Wolfgang Amadeus Mozart

[ST48410]

ερμηνεία (συνέχεια)

Εδώ λοιπόν υπεισέρχεται η έννοια της "ερμηνείας". Θα μελετήσεις, θα έχεις μια γνώση της εποχής του έργου και θα ερμηνεύσεις τα κενά που υπάρχουν. Σε κάποια όρια όμως. Ποιος τα βάζει. Το ίδιο το έργο, η γνώση της εποχής του έργου και η ικανότητα και φαντασία του εκτελεστή.
Έχει λοιπόν μια φούγκα ένα θέμα, ένα αντίθεμα (δευτερεύον θεματικό αναγνωρίσιμο στοιχείο για να το πούμε απλά) κάποια μέρη εμφάνισης του θέματος και κάποια συνδετικά. Αυτά τα γνωρίζει ο εκτελεστής και καλείται να τα καταδείξει κατά την εκτέλεση και να τα φωτίσει αν θέλεις με τον δικό τους προσωπικό τρόπο. Να καταδείξει κρυμμένες αντιθέσεις, να ερμηνεύσει με διαφορετικό τρόπο τα σημεία κορύφωσης της έντασης ή της χαλάρωσης, να δείξει συμμετρίες ή ασυμμετρίες που υπάρχουν στην μακρομορφή και τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες ενότητες.

Αν δεν μιλά την γλώσσα του έργου και δεν έχει κατανόηση για τα στοιχεία του (η οποία το έγραψα και αλλού δεν χρειάζεται να είναι αποτέλεσμα θεωρητικής κατάρτισης και μόνο, κάποιοι άνθρωποι τα αισθάνονται αυτά πολύ καλά) τότε τι να σου δείξει;

Έχει επικρατήσει η άποψη ότι οι διαφορετικές εκτελέσεις που μπορεί να έχει ένα έργο είναι πλούτος. Θα συμφωνήσω. Υπό την προϋπόθεση ότι είναι σύμφωνες με το πνεύμα του έργου σε κάποιο σημαντικό βαθμό. Αλλιώς δημιουργείται ένα άλλο έργο που και αυτό είναι θεμιτό αλλά τότε κάνουμε διασκευή πλέον και όχι εκτέλεση.

[ST48410]

Καλημέρα!

[ST48410]

hellegennes

Ας γίνουμε λίγο πρακτικοί. Θα μπω λίγο στα χωράφια της ποίησης αν και οι γνώσεις μου είναι περιορισμένες προκειμένου να δώσω ένα παράδειγμα για την σημασία της γνώσης της γλώσσας

Παίρνουμε το παρακάτω απόσπασμα από ποίημα του Έλιοτ

April is the cruellest month, breeding
Lilacs out of the dead land, mixing
Memory and desire, stirring
Dull roots with spring rain.
Winter kept us warm, covering
Earth in forgetful snow, feeding
A little life with dried tubers.

Να μια ερμηνεία

View on Vocaroo >>

Να και μια δεύτερη από μηχανή text to speech η οποία δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα

View on Vocaroo >>

Παρακαλώ μη μείνεις στην ηχητική πιστότητα της δεύτερης ερμηνείας. Θα μπορούσε να το αναγνώσει κάποιος έτσι σε ένα μικρόφωνο, αν φυσικά δεν πολυκαταλαβαίνει Αγγλικά.
Το σημαντικό εδώ είναι πως το δεύτερο είναι εντελώς άλλο έργο. Έχει διαφορετικό ρυθμό, διαφορετική μελωδική εκφορά και τονισμούς, δίνει βαρύτητα σε άλλες λέξεις. Ουσιαστικά μιλάμε για άλλο ποίημα πλέον και όχι μια διαφορετική ερμηνεία. Η αν θέλεις για να μην κολλήσουμε στο τι εννοεί ερμηνεία ο καθένας, έχουμε μια ανάγνωση εκτός των ορίων που θέτει ο ποιητής.

Το ίδιο κατά τη γνώμη συμβαίνει και αντίστροφα. Άγνοια της γλώσσας ενός μουσικού (και όχι μόνο) έργου συνιστά μερική έως μεγάλη αδυναμία παρακολούθησής του. Δεν καταλαβαίνει ο ακροατής τι είναι αυτό που ακούει, δεν μπορεί να δημιουργήσει στοιχεία, να τα συνδυάσει σε μικρότερες και μεγαλύτερες ενότητες και χάνει το όλο οικοδόμημα. Χάνοντας πιθανότητα και ό,τι καθιστά το έργο αξιόλογο, η όλη κριτική του περιορίζεται σε άσχετα πράγματα και προφανώς πέφτει έξω. Συχνό σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το φαινόμενο να κατηγορείται το έργο και ο συνθέτης ότι δεν μπορούν να επικοινωνήσουν με τον ακροατή. Γιατί θα έπρεπε;

[hellegennes]

Κάτσε, αυτό που κάνεις δεν είναι έγκυρο. Η μηχανική φωνή το διαβάζει έτσι γιατί οι κανόνες στίξης που έχει είναι αντίθετοι στο πώς είναι στοιχισμένο το ποίημα.

Δες ας πούμε πόσο καλύτερα το διαβάζει η κυρά-Google αν διορθώσεις την στίξη (πρέπει να πατήσεις την ντουντούκα).

Επίσης, εδώ πρέπει να σημειώσω ότι δεν έχουν όλοι οι φυσικοί ομιλητές την ίδια απαγγελία. Υπήρξαν και ποιητές που η απαγγελία των ίδιων των ποιημάτων τους ήταν τελείως εκτός. Ας πούμε, η απαγγελία του Βάρναλη της Μπαλάντας του Κυρ-Μέντιου είναι για γέλια. Είναι εντελώς εκτός.

[ST48410]

Κάτσε, αυτό που κάνεις δεν είναι έγκυρο. Η μηχανική φωνή το διαβάζει έτσι γιατί οι κανόνες στίξης που έχει είναι αντίθετοι στο πώς είναι στοιχισμένο το ποίημα.

Δες ας πούμε πόσο καλύτερα το διαβάζει η κυρά-Google αν διορθώσεις την στίξη (πρέπει να πατήσεις την ντουντούκα).

Μα σου έγραψα ήδη να μη μείνουμε σ'αυτό. Φαντάσου κάποιον που ξέρει αγγλικά της πλάκας, μερικές καθημερινές φράσες όλο κι όλο, άρα δεν καταλαβαίνει σύνταξη και ενότητες και απλώς προσπαθεί να προφέρει τις λέξεις όπως νομίζει ότι περίπου ακούγονται. Άγνοια της "γλώσσας" είναι το παράδειγμα. Υπήρχαν και μηχανές πολύ καλύτερες και από την google.
Εσύ βέβαια λόγω κατανόησης κατάλαβες αμέσως τις ενότητες και τι πάει στραβά. Το ερώτημα είναι χωρίς γνώση (όχι αναγκαστικά θεωρητική) τι προσλαμβάνουσες έχει κάποιος για να προσεγγίσει την τέχνη;

[hellegennes]

Ένα αντίστοιχο παράδειγμα στην μουσική θα ήταν να πρέπει να αντιληφθώ ένα μουσικό κομμάτι που οι παύσεις είναι λάθος ή αν είχα πλήρη αχρωματοψία, σε έναν πίνακα που το χρώμα παίζει ρόλο.

[ST48410]

Ας μείνουμε λοιπόν λίγο παραπάνω σε αυτό.

Κάτσε, αυτό που κάνεις δεν είναι έγκυρο. Η μηχανική φωνή το διαβάζει έτσι γιατί οι κανόνες στίξης που έχει είναι αντίθετοι στο πώς είναι στοιχισμένο το ποίημα.

Δες ας πούμε πόσο καλύτερα το διαβάζει η κυρά-Google αν διορθώσεις την στίξη (πρέπει να πατήσεις την ντουντούκα).

Επίσης, εδώ πρέπει να σημειώσω ότι δεν έχουν όλοι οι φυσικοί ομιλητές την ίδια απαγγελία. Υπήρξαν και ποιητές που η απαγγελία των ίδιων των ποιημάτων τους ήταν τελείως εκτός. Ας πούμε, η απαγγελία του Βάρναλη της Μπαλάντας του Κυρ-Μέντιου είναι για γέλια. Είναι εντελώς εκτός.

Το ποίημα τώρα είναι αυτό.

床前明月光，
疑是地上霜。
举头望明月，
低头思故乡。

Η γκουγκλίτσα δεν θα πέσει πολύ έξω αφενός τα σημεία στίξης σημειώνονται πρόκειται για κάτι αρκετά τετραγωνισμένο. 5 ιδεογράμματα σε κάθε γραμμή αυστηρά. Αν και ο Κινέζος ερμηνευτής κάνει παύση στην κάθε αλλαγή γραμμής οι πιθανότητες της γκουγκλίτσας να πέσει έξω μειώνονται αρκετά.

Όμως σε κάποιες λεπτομέρειες το πράγμα διαφέρει. Αυτό που δεν μπορώ να γνωρίζω γιατί δεν μιλώ την γλώσσα είναι κατά πόσο αυτές οι διαφορές είναι μέσα στα πλαίσια του ανεκτού ή εκτός ορίων.
Δες τον έβδομο χαρακτήρα (δεύτερο της δεύτερης γραμμής) που έχει ένα μακρό περίπου ε στο τέλος





Θα μου πεις λεπτομέρειες; Δεν είμαι βέβαιος. Πιθανόν να είναι σημαντικό.
Δες το λίγο διαφορετικά και εσύ που είσαι ασχολείσαι με την ποίηση θα το καταλάβεις καλύτερα από άλλους. Έχεις 2 λέξεις με περίπου τα ίδια φωνήματα: "Ιχώρ" και "ρηχό".
Είναι το ίδιο να χρησιμοποιήσεις την μία ή την άλλη;
Όχι, κατά την γνώμη μου. Και δεν μιλώ για το προφανές, ότι σημαίνουν κάτι άλλο. Όταν διαβάζω Ιχώρ, ακούω Ιχόοορ, μία μακρά συλλαβή πράγμα που δεν συμβαίνει στο ο του ρηχό.
Μετά είναι η αύρα που περιβάλει την λέξη "Ιχώρ". Δημιουργεί εικόνες και προσδοκίες μια τέτοια λέξη. Περιμένεις να υπάρχει κάποια αναφορά στην αρχαιότητα, ακόμα και με ειρωνική διάθεση αν θέλεις, ενώ μια λέξη όπως το "ρηχό" σε προδιαθέτει σε άλλου είδους ποίηση με πιο γήινες, καθημερινές και απλές λέξεις.
Ναι αλλά ποιος θα τα καταλάβει αυτά; Μα φυσικά αυτός που μιλάει πολύ καλά την γλώσσα. Οι ποιητές πολλές φορές πλάθουν νέες λέξεις με ιδιαίτερο βάρος συμβολικό αλλά και ηχητικό. Δεν είναι αυτά εύκολα για κάποιον που δεν έχει ιδιαίτερη τριβή με την γλώσσα. Αν λοιπόν το επίτευγμα του ποιητή, αυτό που κάνει αυτόν και τα ποιήματά του ξεχωριστά είναι τέτοιου είδους λεπτεπίλεπτοι γλωσσικοί χειρισμοί, αυτό που θα ακούσει ο άσχετος με αυτά αναγνώστης δεν θα είναι το έργο. Θα είναι κάτι άλλο που θα τον έχει συγκινήσει για άλλους λόγους μάλλον εξωκαλλιτεχνικούς.

ΥΓ. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κάποιος ότι αν ρωτάγαμε για την αξία του παραπάνω ποιήματος οι περισσότεροι θα δήλωναν αναρμόδιοι να κρίνουν εφόσον δεν μιλούν Κινέζικα. Αν ρωτούσαμε για μουσικό έργο ή πίνακα οι περισσότεροι θα θεωρούσαν ότι γνωρίζουν την "γλώσσα" και μπορούν να κρίνουν με ασφάλεια. Η παρεξήγηση αυτή αποτελεί πηγή προβλημάτων καθώς οδηγεί σε μια προκατειλημμένη αντιμετώπιση ιδίως της μοντέρνας τέχνης και γιαυτό θα με δεις να επανέρχομαι ξανά σε αυτό το ζήτημα. Είναι σοβαρό με πολλές προεκτάσεις.

[hellegennes]

Ναι, όμως η μουσική γλώσσα είναι μία ενώ οι ανθρώπινες είναι πολλές. Το ίδιο συμβαίνει και με τα εικαστικά. Η γλώσσα εκεί είναι η όρασή μας και όλοι έχουμε ίδιο hardware.

Σχετικά με το ιχώρ και το ρηχό, ασφαλώς δεν ισχύει αυτό που λες. Είναι εντύπωσή σου, δεν υπάρχει κάποιο μακρό ωμέγα. Ίσως κάποιοι αισθάνονται την ανάγκη να τραβήξουν το ωμέγα γιατί η λέξη τελειώνει σε σύμφωνο, όπως κάποιοι θα τραβήξουν το ήτα στο αμήν. Στα ελληνικά επειδή δεν έχουμε μακρά και βραχέα, δεν δίνουμε σημασία σ' αυτό το πράγμα γιατί δεν σημαίνει τίποτα. Δηλαδή δεν θα τραβήξουμε το αφτί σε αυτόν που θα το κάνει ούτε θα θεωρηθεί λάθος. Το πόσο θα τραβήξουμε ένα φωνήεν εξαρτάται καθαρά από τον τόνο της φωνής μας και θα συμβεί χαρακτηριστικά σε λέξεις που τελειώνουν ερώτηση ή επιφώνηση (Α, ναιεεε; Άαααντε! Γιατιιιί; Πωωώς;!). Φυσικά το τράβηγμα δεν είναι απαραίτητο, οπότε δεν μπορείς να πεις ότι αποτελεί και στοιχείο της γλώσσας. Είναι καθαρά θέμα επιλογής.

Κι εδώ έρχεται το άλλο επιχείρημά μου. Ότι είναι αδύνατον να καταλάβεις από ένα γραμμένο ποίημα πώς είχε ο ποιητής στο μυαλό του την απαγγελία του. Προσωπικά έχω πειραματιστεί με την αναπαράσταση της απαγγελίας με λίγο πιο σύγχρονα μέσα που είναι σχεδόν αδύνατον να αναπαράγει κανείς σε χαρτί, όπως εδώ:

Πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής καιρός επέρασαν πολύς·
κι εγέρασαν η μέρα...
κ' έγειρεν στο χορτάρι.

Δεν παραθέτω το υπόλοιπο γιατί είναι μεγάλο. Κι αυτό ακόμη δεν λέει τίποτα. Κι ο ίδιος ο ποιητής μπορεί να είναι εντελώς άκυρος στην απαγγελία του δικού του ποιήματος (δες ξανά το παράδειγμα του Βάρναλη, που πραγματικά πονάνε τα αφτιά μου όταν τον ακούω). Άρα αν και ο ίδιος ο ποιητής δεν μπορεί να απαγγείλει το ποίημα όπως μοιάζει να είναι το σωστό τότε ποιο είναι το σωστό; Γι' αυτό κι εγώ λέω ότι δεν υπάρχει και είναι θέμα ερμηνείας. Καθαρά.

[ST48410]

Ναι, όμως η μουσική γλώσσα είναι μία ενώ οι ανθρώπινες είναι πολλές. Το ίδιο συμβαίνει και με τα εικαστικά. Η γλώσσα εκεί είναι η όρασή μας και όλοι έχουμε ίδιο hardware.

Διαφωνώ όπως καταλαβαίνεις
Γιατί να είναι έτσι; Το ίδιο hardware δεν έχεις και για την ομιλία και την κατανόησή της; Εκεί γιατί μπορείς να έχεις πολλές γλώσσες;

Στην μουσική από τότε που έχουμε κάποια αξιόπιστα τεκμήρια και ξέρουμε τι περίπου μας γίνεται το μουσικό υλικό οργανώνεται σε κάποιο σύστημα. Έχεις λοιπόν τρόπους στην Αρχαία Ελλάδα και την μεταφορά τους, με κάποια παραλλαγή στην Δύση, στην εκκλησιαστική μουσική (Γρηγοριανό μέλος κλπ κλπ). Οργάνωση του υλικού σε τρόπους έχεις και στην Βυζαντινή και στην παραδοσιακή μας μουσική. Δύο από αυτούς (Ο μείζων και ο ελάσσων τρόπος) κυριαρχούν στην σοβαρή μουσική της Δύσης από τον 17 ως τα τέλη του 19ου αιώνα, επηρεάζουν την ελαφρά μουσική και κυριαρχούν στην εμπορική μουσική του 20ου αιώνα, αυτά δηλαδή που ακούει στην καθημερινότητά της η μεγάλη πλειοψηφία.

Η μουσική γλώσσα έχει συντακτικό κατ' αναλογία με τις γλώσσες και υπάρχουν πράγματα που είναι κοινά στην μουσική που γράφεται σε τρόπους ή σε κλίμακες αλλά και πράγματα που αλλάζουν.

Όλα τα παραπάνω τι σημαίνουν. Ότι ο μέσος ακροατής κινείται με μεγάλη ευχέρεια στην μουσική των τελευταίων αιώνων και με σχετική ευχέρεια άλλα χίλια χρόνια πίσω σε ότι αφορά την Ευρωπαϊκή μουσική. Και υπάρχουν κάποια πράγματα που είναι φυσιολογικά και συμβαίνουν παντού. Όπως ας πούμε ή λέξη για τον πατέρα και την μητέρα που θα πει ένα βρέφος δεν μπορεί να είναι μια πολυσύλλαβη σαρανταποδαρούσα αλλά θα είναι μια απλούστατη λέξη έτσι έχεις και στις διάφορες μουσικές γλώσσες κοινά στοιχεία σε κάποιον βαθμό.

Σκέψου τώρα κάποιον που έχει διδαχθεί μόνο νέα Ελληνικά και ακούει την ανάγνωση του Ευαγγελίου στην εκκλησία. Θα έχει άγνωστες λέξεις αλλά θα μπορέσει να καταλάβει σε κάποιο βαθμό το τι λέγεται.

Ομοίως και στην μουσική. Όσο κινείσαι στο ίδιο σύστημα ή στην εξέλιξή του έχεις κάποιο καλό βαθμό κατανόησης. Μόλις αυτό αλλάξει τα πράγματα γίνονται δύσκολα.

Εδώ ας πούμε όλα σχετικά καλά:




Εδώ θα υπάρχουν ερωτήματα:




Εδώ τα πράγματα έχουν ξεμακρύνει πολύ από την γλώσσα του ακροατή:




Εδώ αναμένεται να μην καταλάβει σε βαθμό ενόχλησης

Σχετικά με το ιχώρ και το ρηχό, ασφαλώς δεν ισχύει αυτό που λες. Είναι εντύπωσή σου, δεν υπάρχει κάποιο μακρό ωμέγα. Ίσως κάποιοι αισθάνονται την ανάγκη να τραβήξουν το ωμέγα γιατί η λέξη τελειώνει σε σύμφωνο, όπως κάποιοι θα τραβήξουν το ήτα στο αμήν. Στα ελληνικά επειδή δεν έχουμε μακρά και βραχέα, δεν δίνουμε σημασία σ' αυτό το πράγμα γιατί δεν σημαίνει τίποτα. Δηλαδή δεν θα τραβήξουμε το αφτί σε αυτόν που θα το κάνει ούτε θα θεωρηθεί λάθος. Το πόσο θα τραβήξουμε ένα φωνήεν εξαρτάται καθαρά από τον τόνο της φωνής μας και θα συμβεί χαρακτηριστικά σε λέξεις που τελειώνουν ερώτηση ή επιφώνηση (Α, ναιεεε; Άαααντε! Γιατιιιί; Πωωώς;!). Φυσικά το τράβηγμα δεν είναι απαραίτητο, οπότε δεν μπορείς να πεις ότι αποτελεί και στοιχείο της γλώσσας. Είναι καθαρά θέμα επιλογής.

Δεν νομίζω. Δεν είναι τόσο περιορισμένο σε ερωτήσεις και επιφωνήματα. Όπως και να προφέρω την λέξη "ανθρώπων" ακούω την πρώτη συλλαβή σαφώς βραχύτερη των επόμενων δύο. Θα πρέπει να προσπαθήσω για να βγουν ισόχρονες. Δεν μιλάμε για μεγάλες διαφορές στο χρόνο τους, αλλά υπάρχουν. Ίσως είναι περισσότερο αντιληπτές σε ομιλητές που μιλούν πολύ αργά.
Σκέψου μετά τις λέξεις με περισπωμένη. Γιατί να έχεις περισπωμένη; Γιατί η συλλαβή δεν ανεβαίνει τονικά (δεν οξύνεται), ούτε κατεβαίνει τονικά (δεν βαρύνεται) αλλά κάνει ένα μελωδικό "τσάκισμα". Ε, αυτό το τσάκισμα που έχει παραπάνω από μία νότες θέλει χρόνο. Αν ακούσεις λοιπόν ανθρώπους που διάβαζαν συνειδητά το πολυτονικό αυτά τα στοιχεία θα τα δεις.

Κι εδώ έρχεται το άλλο επιχείρημά μου. Ότι είναι αδύνατον να καταλάβεις από ένα γραμμένο ποίημα πώς είχε ο ποιητής στο μυαλό του την απαγγελία του. Προσωπικά έχω πειραματιστεί με την αναπαράσταση της απαγγελίας με λίγο πιο σύγχρονα μέσα που είναι σχεδόν αδύνατον να αναπαράγει κανείς σε χαρτί, όπως εδώ:

Πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής καιρός επέρασαν πολύς·
κι εγέρασαν η μέρα...
κ' έγειρεν στο χορτάρι.

Δεν παραθέτω το υπόλοιπο γιατί είναι μεγάλο. Κι αυτό ακόμη δεν λέει τίποτα. Κι ο ίδιος ο ποιητής μπορεί να είναι εντελώς άκυρος στην απαγγελία του δικού του ποιήματος (δες ξανά το παράδειγμα του Βάρναλη, που πραγματικά πονάνε τα αφτιά μου όταν τον ακούω). Άρα αν και ο ίδιος ο ποιητής δεν μπορεί να απαγγείλει το ποίημα όπως μοιάζει να είναι το σωστό τότε ποιο είναι το σωστό; Γι' αυτό κι εγώ λέω ότι δεν υπάρχει και είναι θέμα ερμηνείας. Καθαρά.

Εξαρτάται από την ποίηση. Από τα πολύ παλιά το χρόνια που η ποίηση ήταν συνδεδεμένη με το χορό και υπήρχε ένα μέτρο (επαναλαμβανόμενο) ήταν σαφής η οργάνωση βραχέων και μακρών συλλαβών ή χρόνων αν θέλεις, γιατί και οι παύσεις ρυθμίζονταν. Όταν η ποίηση έγινε λιγότερο συμμετρική τότε τα πράγματα είναι λιγότερο σαφή. Εκεί υπεισέρχεται η ερμηνεία. Αλλά ερμηνεία πως; Όπως νομίζει ο καθένας; Όχι κατά την γνώμη μου. Ερμηνεία με γνώση του ποιητή, του έργου του, της εποχής που γράφτηκε και όποιας άλλης μαρτυρίας μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά.

Αν ο ποιητής έχει πραγματοποιήσει ένα δομικό επίτευγμα, πες πχ ότι παίζει με κρυφές συμμετρίες ανάμεσα στους στίχους ή σε συγκεκριμένες λέξεις και δεν το δείξει αυτό η ερμηνεία, τότε τι κερδίσαμε από το ποίημα; Τίποτα. Στο από πάνω παράδειγμα πόσος χρόνος θα κρατηθεί στις 3 τελείες; Όσος να ΄ναι; Το ίδιο σε κάθε στίχο; Λίγο παραπάνω όσο μεγαλώνει η γραμματοσειρά; Πόσο θα είναι χρονικά συνολικά το μέρος των τεσσάρων πρώτων στίχων σε σχέση με το υπόλοιπο;
Αν αυτά δεν έχουν σημασία και μπορεί να είναι οτιδήποτε τότε γιατί δεν τα έβαλε σε μία σειρά σαν να είναι πεζό; Αν δεν υπάρχει μια κάποια χρονική οργάνωση ή ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορείς να έχεις διαφορετικές ερμηνείες, τι το κάνει ποίημα;

Ευχαριστώ για την παραπομπή στον Βάρναλη. Είναι προφανώς πολύ υπερβολική η απαγγελία για τα δικά μας δεδομένα. Υποψιάζομαι ότι αυτό που ακούμε συμβαίνει και εξαιτίας της βαρηκοΐας του. Μου θυμίζει την έντονη ομιλία ηλικιωμένων ατόμων που δεν ακούν. Ωστόσο είναι μια πολύ μελωδική ερμηνεία. Σχεδόν ακούω μουσική.

[ST48410]

[hellegennes]

Κι εδώ έρχεται το άλλο επιχείρημά μου. Ότι είναι αδύνατον να καταλάβεις από ένα γραμμένο ποίημα πώς είχε ο ποιητής στο μυαλό του την απαγγελία του. Προσωπικά έχω πειραματιστεί με την αναπαράσταση της απαγγελίας με λίγο πιο σύγχρονα μέσα που είναι σχεδόν αδύνατον να αναπαράγει κανείς σε χαρτί, όπως εδώ:

Πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής καιρός επέρασαν πολύς·
κι εγέρασαν η μέρα...
κ' έγειρεν στο χορτάρι.

Δεν παραθέτω το υπόλοιπο γιατί είναι μεγάλο. Κι αυτό ακόμη δεν λέει τίποτα. Κι ο ίδιος ο ποιητής μπορεί να είναι εντελώς άκυρος στην απαγγελία του δικού του ποιήματος (δες ξανά το παράδειγμα του Βάρναλη, που πραγματικά πονάνε τα αφτιά μου όταν τον ακούω). Άρα αν και ο ίδιος ο ποιητής δεν μπορεί να απαγγείλει το ποίημα όπως μοιάζει να είναι το σωστό τότε ποιο είναι το σωστό; Γι' αυτό κι εγώ λέω ότι δεν υπάρχει και είναι θέμα ερμηνείας. Καθαρά.

Εξαρτάται από την ποίηση. Από τα πολύ παλιά το χρόνια που η ποίηση ήταν συνδεδεμένη με το χορό και υπήρχε ένα μέτρο (επαναλαμβανόμενο) ήταν σαφής η οργάνωση βραχέων και μακρών συλλαβών ή χρόνων αν θέλεις, γιατί και οι παύσεις ρυθμίζονταν. Όταν η ποίηση έγινε λιγότερο συμμετρική τότε τα πράγματα είναι λιγότερο σαφή. Εκεί υπεισέρχεται η ερμηνεία. Αλλά ερμηνεία πως; Όπως νομίζει ο καθένας; Όχι κατά την γνώμη μου. Ερμηνεία με γνώση του ποιητή, του έργου του, της εποχής που γράφτηκε και όποιας άλλης μαρτυρίας μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά.

Αν ο ποιητής έχει πραγματοποιήσει ένα δομικό επίτευγμα, πες πχ ότι παίζει με κρυφές συμμετρίες ανάμεσα στους στίχους ή σε συγκεκριμένες λέξεις και δεν το δείξει αυτό η ερμηνεία, τότε τι κερδίσαμε από το ποίημα; Τίποτα. Στο από πάνω παράδειγμα πόσος χρόνος θα κρατηθεί στις 3 τελείες; Όσος να ΄ναι; Το ίδιο σε κάθε στίχο; Λίγο παραπάνω όσο μεγαλώνει η γραμματοσειρά; Πόσο θα είναι χρονικά συνολικά το μέρος των τεσσάρων πρώτων στίχων σε σχέση με το υπόλοιπο;
Αν αυτά δεν έχουν σημασία και μπορεί να είναι οτιδήποτε τότε γιατί δεν τα έβαλε σε μία σειρά σαν να είναι πεζό; Αν δεν υπάρχει μια κάποια χρονική οργάνωση ή ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορείς να έχεις διαφορετικές ερμηνείες, τι το κάνει ποίημα;

Θα απαντήσω πρώτα σ' αυτό και μετά στα άλλα. Ένας άνθρωπος που σκέφτεται μουσικά, όπως εσύ, θα κάνει τις ερωτήσεις που έκανες. Είπα πως στο παραπάνω πειραματίστηκα με την αποτύπωση της απαγγελίας. Η απαγγελία εδώ όμως είναι οπτική, όχι ακουστική. Η αποτύπωση του fade in (και fade out στο τέλος του ποιήματος) είναι καθαρά οπτικό μέσο και το συγκεκριμένο ποίημα δεν προορίζεται για απαγγελία αλλά μόνο για ανάγνωση. Αυτό που αποτυπώνει η στίξη, το μέγεθος γραμματοσειράς, τα διαφορετικά χρώματα γραμματοσειράς, η έντονη γραφή, η πλάγια γραφή, κτλ, είναι 100% εικόνα και όχι ήχος. Αυτό φυσικά δεν θα μπορούσες να το ξέρεις ποτέ αν δεν σ'το είχα πει ο ίδιος. Θα ήταν αδύνατον να το συνάγεις από το υπόλοιπο έργο μου, την εποχή μου, το στυλ και το ρεύμα της ποίησης. Ίσως, λέω ίσως, να υποπτευόσουν κάτι από την χρήση διαφορετικών χρωμάτων σε κάποιες λέξεις και στίχους. Αλλά πιθανότερο θα ήταν να το απέδιδες σε κάποια παραξενιά, σε κάποια ιδιομορφία, παρά ενταγμένο σε κάποια ευρύτερη λογική.

Μόνο άτομα με συγκεκριμένης μορφής συναισθησία θα μπορούσαν να αντιληφθούν κάτι διαφορετικό. Όμως να το διαβάσει κανείς όπως θα το διάβαζα εγώ είναι αδύνατον και δεν είναι ο σκοπός που το έγραψα. Το ποίημα αποτυπώνει μια εικόνα κι αυτή είναι που έχει σημασία. Τα υπόλοιπα είναι φλοιός. Αν σκοπός του ποιήματος είναι να αναδείξει την φλούδα και δεν έχει περιεχόμενο, ποιος ο λόγος να εκθέσει το έργο του δημόσια;

[ST48410]

Κι εδώ έρχεται το άλλο επιχείρημά μου. Ότι είναι αδύνατον να καταλάβεις από ένα γραμμένο ποίημα πώς είχε ο ποιητής στο μυαλό του την απαγγελία του. Προσωπικά έχω πειραματιστεί με την αναπαράσταση της απαγγελίας με λίγο πιο σύγχρονα μέσα που είναι σχεδόν αδύνατον να αναπαράγει κανείς σε χαρτί, όπως εδώ:

Πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής...
πτολεμαής καιρός επέρασαν πολύς·
κι εγέρασαν η μέρα...
κ' έγειρεν στο χορτάρι.

Δεν παραθέτω το υπόλοιπο γιατί είναι μεγάλο. Κι αυτό ακόμη δεν λέει τίποτα. Κι ο ίδιος ο ποιητής μπορεί να είναι εντελώς άκυρος στην απαγγελία του δικού του ποιήματος (δες ξανά το παράδειγμα του Βάρναλη, που πραγματικά πονάνε τα αφτιά μου όταν τον ακούω). Άρα αν και ο ίδιος ο ποιητής δεν μπορεί να απαγγείλει το ποίημα όπως μοιάζει να είναι το σωστό τότε ποιο είναι το σωστό; Γι' αυτό κι εγώ λέω ότι δεν υπάρχει και είναι θέμα ερμηνείας. Καθαρά.

Εξαρτάται από την ποίηση. Από τα πολύ παλιά το χρόνια που η ποίηση ήταν συνδεδεμένη με το χορό και υπήρχε ένα μέτρο (επαναλαμβανόμενο) ήταν σαφής η οργάνωση βραχέων και μακρών συλλαβών ή χρόνων αν θέλεις, γιατί και οι παύσεις ρυθμίζονταν. Όταν η ποίηση έγινε λιγότερο συμμετρική τότε τα πράγματα είναι λιγότερο σαφή. Εκεί υπεισέρχεται η ερμηνεία. Αλλά ερμηνεία πως; Όπως νομίζει ο καθένας; Όχι κατά την γνώμη μου. Ερμηνεία με γνώση του ποιητή, του έργου του, της εποχής που γράφτηκε και όποιας άλλης μαρτυρίας μπορεί να λειτουργήσει επικουρικά.

Αν ο ποιητής έχει πραγματοποιήσει ένα δομικό επίτευγμα, πες πχ ότι παίζει με κρυφές συμμετρίες ανάμεσα στους στίχους ή σε συγκεκριμένες λέξεις και δεν το δείξει αυτό η ερμηνεία, τότε τι κερδίσαμε από το ποίημα; Τίποτα. Στο από πάνω παράδειγμα πόσος χρόνος θα κρατηθεί στις 3 τελείες; Όσος να ΄ναι; Το ίδιο σε κάθε στίχο; Λίγο παραπάνω όσο μεγαλώνει η γραμματοσειρά; Πόσο θα είναι χρονικά συνολικά το μέρος των τεσσάρων πρώτων στίχων σε σχέση με το υπόλοιπο;
Αν αυτά δεν έχουν σημασία και μπορεί να είναι οτιδήποτε τότε γιατί δεν τα έβαλε σε μία σειρά σαν να είναι πεζό; Αν δεν υπάρχει μια κάποια χρονική οργάνωση ή ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορείς να έχεις διαφορετικές ερμηνείες, τι το κάνει ποίημα;

Θα απαντήσω πρώτα σ' αυτό και μετά στα άλλα. Ένας άνθρωπος που σκέφτεται μουσικά, όπως εσύ, θα κάνει τις ερωτήσεις που έκανες. Είπα πως στο παραπάνω πειραματίστηκα με την αποτύπωση της απαγγελίας. Η απαγγελία εδώ όμως είναι οπτική, όχι ακουστική. Η αποτύπωση του fade in (και fade out στο τέλος του ποιήματος) είναι καθαρά οπτικό μέσο και το συγκεκριμένο ποίημα δεν προορίζεται για απαγγελία αλλά μόνο για ανάγνωση. Αυτό που αποτυπώνει η στίξη, το μέγεθος γραμματοσειράς, τα διαφορετικά χρώματα γραμματοσειράς, η έντονη γραφή, η πλάγια γραφή, κτλ, είναι 100% εικόνα και όχι ήχος. Αυτό φυσικά δεν θα μπορούσες να το ξέρεις ποτέ αν δεν σ'το είχα πει ο ίδιος. Θα ήταν αδύνατον να το συνάγεις από το υπόλοιπο έργο μου, την εποχή μου, το στυλ και το ρεύμα της ποίησης. Ίσως, λέω ίσως, να υποπτευόσουν κάτι από την χρήση διαφορετικών χρωμάτων σε κάποιες λέξεις και στίχους. Αλλά πιθανότερο θα ήταν να το απέδιδες σε κάποια παραξενιά, σε κάποια ιδιομορφία, παρά ενταγμένο σε κάποια ευρύτερη λογική.

Μόνο άτομα με συγκεκριμένης μορφής συναισθησία θα μπορούσαν να αντιληφθούν κάτι διαφορετικό. Όμως να το διαβάσει κανείς όπως θα το διάβαζα εγώ είναι αδύνατον και δεν είναι ο σκοπός που το έγραψα. Το ποίημα αποτυπώνει μια εικόνα κι αυτή είναι που έχει σημασία. Τα υπόλοιπα είναι φλοιός. Αν σκοπός του ποιήματος είναι να αναδείξει την φλούδα και δεν έχει περιεχόμενο, ποιος ο λόγος να εκθέσει το έργο του δημόσια;

Το παράδειγμα που φέρνεις δεν είναι τυπικό αυτού που ονομάζουμε ποίημα. Είναι μάλλον εξαίρεση και θα πάει την συζήτηση αλλού. Ας είναι. Αυτά που γράφεις μου κέντρισαν το ενδιαφέρον αλλά επειδή δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβα καλά τι εννοείς θα ήθελα μερικές διευκρινήσεις.

Είπα πως στο παραπάνω πειραματίστηκα με την αποτύπωση της απαγγελίας. Η απαγγελία εδώ όμως είναι οπτική, όχι ακουστική. Η αποτύπωση του fade in (και fade out στο τέλος του ποιήματος) είναι καθαρά οπτικό μέσο και το συγκεκριμένο ποίημα δεν προορίζεται για απαγγελία αλλά μόνο για ανάγνωση. Αυτό που αποτυπώνει η στίξη, το μέγεθος γραμματοσειράς, τα διαφορετικά χρώματα γραμματοσειράς, η έντονη γραφή, η πλάγια γραφή, κτλ, είναι 100% εικόνα και όχι ήχος.

Ποια η διαφορά της ανάγνωσης από την απαγγελία. Εννοείς ότι θα το διαβάσω σαν να είναι πεζό χωρίς να ενδιαφερθώ να βρω έναν εσωτερικό ρυθμό; Δεν μπορεί να εννοείς ότι θα το διαβάσω από μέσα μου χωρίς να ακουστεί από την φωνή μου γιατί είτε το διαβάσω εσωτερικά είτε φωναχτά δεν θα το έλεγα αλλιώς. Εξάλλου και τα γράμματα είναι ένα οπτικό μέσο για να αποδώσουν φωνήματα, συλλαβές, λέξεις κοκ. Δεν είμαι σίγουρος τι σημαίνει το 100% εικόνα όταν μιλάμε για ποίημα. Καλύτερα να εξηγήσεις.

Μόνο άτομα με συγκεκριμένης μορφής συναισθησία θα μπορούσαν να αντιληφθούν κάτι διαφορετικό. Όμως να το διαβάσει κανείς όπως θα το διάβαζα εγώ είναι αδύνατον και δεν είναι ο σκοπός που το έγραψα. Το ποίημα αποτυπώνει μια εικόνα κι αυτή είναι που έχει σημασία. Τα υπόλοιπα είναι φλοιός.

Ως εικόνα εννοείς την περίπου τρίγωνη μορφή του συνολικού περιγράμματος των λέξεων του αποσπάσματος ή κάποια εικόνα που δημιουργείτε στο μυαλό του ακροατή από αυτά που διαβάζει;

Αν σκοπός του ποιήματος είναι να αναδείξει την φλούδα και δεν έχει περιεχόμενο, ποιος ο λόγος να εκθέσει το έργο του δημόσια;

Εδώ λες ότι το ποίημά σου δεν έχει περιεχόμενο και ότι ο σκοπός του είναι να αναδείξει την φλούδα ή με ρωτάς γενικά αν ένα ποίημα με τέτοιο σκοπό θα έπρεπε να εκτίθεται δημόσια;

[hellegennes]

Όχι, το ποίημα έχει περιεχόμενο κι αυτό είναι που έχει σημασία. Το υπόλοιπο είναι ένα εφέ που συνοδεύει το ποίημα, μια τεχνική, η οποία δεν είναι η ουσία του ποιήματος αλλά η φλούδα του.

Για να καταλάβεις καλύτερα τι εννοώ, πρέπει να σκεφτείς το ποίημα όχι απλώς σαν να το διαβάζεις από μέσα σου αλλά σαν να βλέπεις τις εικόνες του να εναλλάσσονται με την ακολουθία που υποβάλλει η οπτικοποίησή του, που είναι η στίξη και όλα τα εφέ γραμματοσειράς που ανάφερα. Δηλαδή την εικόνα που σου δημιουργεί η πρώτη λέξη του ποιήματος πρέπει να την φαντάζεσαι σαν να έρχεται σιγά-σιγά στο προσκήνιο. Περίπου όπως είναι το fade-in -ή καλύτερα το ζουμάρισμα- στον κινηματογράφο. Καθώς το διαβάζεις πρέπει να βλέπεις μια εικόνα που δημιουργούν οι λέξεις σαν νόημα, όχι οι λέξεις σαν γραπτή μορφή. Κάθε νέος στίχος είναι νέο πλάνο και ανάλογα με την στίξη του προηγούμενου στίχου μπορεί να είναι απανωτά πλάνα το ένα μετά το άλλο ή να μπαίνουν και να βγαίνουν με fade (αποσιωπητικά).

Το συγκεκριμένο ποίημα έχει λογική κινηματογραφικού έργου, αλλά έχω γράψει κι άλλα που είναι περισσότερο στην λογική πίνακα* που περιγράφεται σταδιακά και με εστίαση σε διαφορετικά σημεία του σε κάθε στίχο.

Υπάρχουν άλλα ποιήματα που έχω χρησιμοποιήσει το ίδιο σύστημα αλλά για φωναχτή απαγγελία, όπου αυτή η ιδιότυπη στίξη με χρώματα και διάφορα εφέ γραμματοσειράς καταδεικνύει πόσο μπάσα, απότομη ή μακρόσυρτη θα είναι μια λέξη, πού βρίσκεται η έμφαση, πόση παύση υπάρχει μεταξύ λέξεων ή στίχων, πόσο δυνατά θα ακουστεί ο στίχος, τι διάθεση θα έχει (ζωηρός, θλιμμένος, νυσταλέος, αδιάφορος, λάγνος, κενός, πομπώδης). Βασικά σε όλα μου τα ποιήματα τα σημειώνω αυτά στον εαυτό μου, αλλά σε μερικά έχω κάνει τον κόπο να τα σημειώσω με αυτού του είδους την στίξη.

Ξαναλέω ότι τίποτα απ' αυτά δεν θα μπορούσες να το καταλάβεις από το ίδιο το ποίημα χωρίς να το πω εγώ. Και είμαι βέβαιος ότι οι περισσότεροι ποιητές έχουν στο μυαλό τους μια συγκεκριμένη απαγγελία των ποιημάτων τους που δεν προδίδεται από το ίδιο το ποίημα. Το ίδιο σίγουρα συμβαίνει και με τους μουσικούς. Ξέρουμε άλλωστε ότι όλοι οι συνθέτες δεν έμεναν ικανοποιημένοι από κάθε ερμηνεία του έργου τους από τον κάθε μαέστρο.


* όχι απαραίτητα δύο διαστάσεων.

[ST48410]

Όχι, το ποίημα έχει περιεχόμενο κι αυτό είναι που έχει σημασία. Το υπόλοιπο είναι ένα εφέ που συνοδεύει το ποίημα, μια τεχνική, η οποία δεν είναι η ουσία του ποιήματος αλλά η φλούδα του.

Για να καταλάβεις καλύτερα τι εννοώ, πρέπει να σκεφτείς το ποίημα όχι απλώς σαν να το διαβάζεις από μέσα σου αλλά σαν να βλέπεις τις εικόνες του να εναλλάσσονται με την ακολουθία που υποβάλλει η οπτικοποίησή του, που είναι η στίξη και όλα τα εφέ γραμματοσειράς που ανάφερα. Δηλαδή την εικόνα που σου δημιουργεί η πρώτη λέξη του ποιήματος πρέπει να την φαντάζεσαι σαν να έρχεται σιγά-σιγά στο προσκήνιο. Περίπου όπως είναι το fade-in -ή καλύτερα το ζουμάρισμα- στον κινηματογράφο. Καθώς το διαβάζεις πρέπει να βλέπεις μια εικόνα που δημιουργούν οι λέξεις σαν νόημα, όχι οι λέξεις σαν γραπτή μορφή. Κάθε νέος στίχος είναι νέο πλάνο και ανάλογα με την στίξη του προηγούμενου στίχου μπορεί να είναι απανωτά πλάνα το ένα μετά το άλλο ή να μπαίνουν και να βγαίνουν με fade (αποσιωπητικά).

Το συγκεκριμένο ποίημα έχει λογική κινηματογραφικού έργου, αλλά έχω γράψει κι άλλα που είναι περισσότερο στην λογική πίνακα* που περιγράφεται σταδιακά και με εστίαση σε διαφορετικά σημεία του σε κάθε στίχο.

Υπάρχουν άλλα ποιήματα που έχω χρησιμοποιήσει το ίδιο σύστημα αλλά για φωναχτή απαγγελία, όπου αυτή η ιδιότυπη στίξη με χρώματα και διάφορα εφέ γραμματοσειράς καταδεικνύει πόσο μπάσα, απότομη ή μακρόσυρτη θα είναι μια λέξη, πού βρίσκεται η έμφαση, πόση παύση υπάρχει μεταξύ λέξεων ή στίχων, πόσο δυνατά θα ακουστεί ο στίχος, τι διάθεση θα έχει (ζωηρός, θλιμμένος, νυσταλέος, αδιάφορος, λάγνος, κενός, πομπώδης). Βασικά σε όλα μου τα ποιήματα τα σημειώνω αυτά στον εαυτό μου, αλλά σε μερικά έχω κάνει τον κόπο να τα σημειώσω με αυτού του είδους την στίξη.

Ξαναλέω ότι τίποτα απ' αυτά δεν θα μπορούσες να το καταλάβεις από το ίδιο το ποίημα χωρίς να το πω εγώ. Και είμαι βέβαιος ότι οι περισσότεροι ποιητές έχουν στο μυαλό τους μια συγκεκριμένη απαγγελία των ποιημάτων τους που δεν προδίδεται από το ίδιο το ποίημα. Το ίδιο σίγουρα συμβαίνει και με τους μουσικούς. Ξέρουμε άλλωστε ότι όλοι οι συνθέτες δεν έμεναν ικανοποιημένοι από κάθε ερμηνεία του έργου τους από τον κάθε μαέστρο.


* όχι απαραίτητα δύο διαστάσεων.

Ευχαριστώ για τις εξηγήσεις. Πολύ ενδιαφέροντα τα παραπάνω. Υπάρχει συχνά και στην σύγχρονη μουσική η ανάγκη για νέα σύμβολα που να εξηγούν ιδιαίτερες τεχνικές των οργάνων για παραγωγή ήχων ή κάποιου εφέ και μπαίνει παραπομπή στην αρχή του έργου με τις σχετικές οδηγίες. Αν δεν τα δώσει αυτά ο συνθέτης το κομμάτι απλώς δεν μπορεί να παιχθεί.

Έτσι και στο δικό σου ποίημα έχεις μια ιδιαίτερη χρήση των συμβόλων με μεγέθη γραμματοσειράς, χρώματα και σημαία στίξης που σημαίνουν κάτι συγκεκριμένο (δομικά) μόνο για σένα. Εσύ λοιπόν με την παραπάνω διευκρίνιση που έδωσες για την εναλλαγή κινηματογραφικών πλάνων και την χρήση των σημείων στίξης, πρόσφερες μια σημαντική βοήθεια για την προσέγγιση του ποιήματος. Αν δεν δώσεις τα στοιχεία αυτά το πιθανότερο είναι να το "διαβάσει" κάποιος λάθος συνηθισμένος στην τρέχουσα ερμηνεία των συμβόλων. Λέγοντας λάθος εννοώ να μη μπορέσει να καταλάβει ποια είναι τα δομικά συστατικά και οι μεταξύ τους σχέση, ποιο είναι το οικοδόμημα δηλαδή σε επίπεδο συνολικής μορφής και επιμέρους ενοτήτων.

Θεωρείς ότι δεν πρέπει ή δεν χρειάζεται να τα δώσεις; Περιμένεις τον ιδανικό αναγνώστη που θα τα ανακαλύψει μόνος του; Αν έχεις φτιάξει πχ μια πυραμιδοειδή κατασκευή με λέξεις που κάποια λέξη ιδιαίτερης βαρύτητας είναι στην κορυφή, κάποιες ενδιάμεσα και κάποιες άλλες στην βάση, δεν θα επιθυμούσες να φτάσει αυτό στον αποδέκτη του ποιήματος έστω και με αρκετό ψάξιμο; Δεν σε πειράζει αν εκεί που έχεις βάλει πυραμίδα ο άλλος βλέπει κάτι άλλο; Υπάρχει ένα περιεχόμενο που είναι πολύ πιο σημαντικό από το οικοδόμημα; Αλήθεια, τι ορίζεις ως περιεχόμενο του ποιήματος γιατί μπορεί να εννοούμε διαφορετικά πράγματα.

[hellegennes]

Όχι, δεν με κατάλαβες. Δεν με ενδιαφέρει ιδιαίτερα να το ξέρει ο αναγνώστης γιατί δεν πιστεύω ότι η εκτέλεση είναι πιο σημαντική από το ίδιο το έργο και γιατί δεν πιστεύω ότι υπάρχει μία άρτια εκτέλεση του έργου. Πρωτίστως το έργο πρέπει να έχει κάτι να πει και οι όποιες τεχνικές του ιδιομορφίες να είναι συμπλήρωμα. Αλλιώς δεν είναι καλλιτεχνικό έργο, είναι demo.

Κάποια στιγμή η ποίηση στράφηκε στην οπτικοποίηση και στα σχήματα, όπου οι στίχοι σχηματίζουν εικόνες ή αρκτικόλεξα ή διαβάζονται ανάποδα, διαγώνια και τα λοιπά. Αλλά τίποτα απ' αυτά δεν κράτησε πολύ γιατί ήταν περισσότερο παιχνίδι.

Κατά την γνώμη μου είναι πιο ενδιαφέρον να δεις τι βλέπει κάποιος στο έργο σου παρά ποια είναι η δική σου ιδανική ανάγνωση του έργου. Ο απόλυτος γνώστης της τέχνης και του έργου σου μπορεί να είναι σε θέση να αντιληφθεί πράγματα που δεν θα διακρίνει ένας απαίδευτος παρατηρητής και να θαυμάσει την δεξιοτεχνία σου ή ό,τι καινοτόμο έχεις να προσφέρεις, όμως ο οποισδήποτε μπορεί να δει στο έργο σου πράγματα που κι εσύ ο ίδιος δεν είχες δει ποτέ και να το διαβάσει με τρόπο απροσδόκητο.

Γι' αυτό λέω ότι το έργο πρέπει να στέκεται μόνο του και να μην είναι το ίδιο το έργο μόνο η τεχνική του ή η προσέγγιση που προσφέρει.