Η κατάργηση του θεσμού της οικογένειας
Δημοσιεύτηκε: 07 Μάιος 2024, 20:48
Επ, εσύ! Εσύ εκεί! Να ξέρεις ότι είσαι μια απογοήτευση για την οικογένειά σου, ειδικά αν δεν έχεις κάνει ακόμα. Αν είσαι σε συμβίωση πάω στοίχημα ότι εσύ είσαι ο αδύναμος κρίκος της. Αν δεν είσαι σε μόνιμη σχέση ακόμα εννοείται πως πρέπει να βρεις μία αλλά μάλλον έχεις θεματάκια με την δέσμευση ή δεν έχεις αρκετά να δώσεις. Όπως και να έχει δεν έχεις κάνει τους γονείς σου τόσο περήφανους όσο θα έπρεπε. Ούτε και προσέχεις τον παππούλη πολύ ε; Μα καλά, εξυπακούεται πως δεν είσαι επαρκής γιος, κόρη ή εγγονή. Αν έχεις παιδιά σίγουρα δεν είσαι και ο πιο ιδανικός γονιός έτσι; Μπορείς πράγματι να εγγυηθείς την ασφάλεια και την ευτυχία των παιδιών σου; Δεν τα πλήγωσες εκείνη την φορά; Λίγο δεν έλειψε τότε να τα δηλητηριάσεις με το κωλοφαΐ σου; Ίσως θα έπρεπε ήδη να είσαι γονιός αλλά δεν είσαι γιατί είσαι ευθυνόφοβος. Ή μπορεί και να μην θες 'δικά σου' παιδιά κάτι που σε καθιστά περίπου δολοφόνο όχι μόνο του οικογενειακού σου δέντρου αλλά και της καρδιάς της μανούλας. Απ' την άλλη σίγουρα κάτι δεν πάει καλά μαζί σου αν η μητρότητα ή ο γονεϊκός σου ρόλος δεν σε γεμίζει ή αν ο γάμος σου είναι μια αποτυχία ή αν δεν μιλιέσαι με έναν συγγενή σου ή αν δεν σ' αρέσει και τόσο η ζωή που έχεις αφιερώσει στα παιδιά σου ή αν τα πεθερικά σου σε διαολίζουν. Από την άλλη, ίσως είσαι υπερβολικά απίκο ρε παιδί μου, πολύ δοσμένη την οικογένεια. Σε αυτή την περίπτωση τι σόι πρότυπο καριέρας θα παραδόσεις σε αυτήν την ανελέητη κοινωνία των αγορών; Έλα να σε βλέπω να αισθάνεσαι τύψεις. Δεν έχεις τύψεις βρε; Αν δεν έχεις τύψεις τότε ντροπή σου που δεν έχεις τύψεις.
Σίγουρα έχεις ακούσει όλα αυτά τα τετριμμένα και όλα τα παρεμφερή εκατομμύρια φορές, είτε άμεσα είτε έμμεσα. Αυτό το σύμπλεγμα ιδεών λέγεται 'φαμιλισμός', πες το και 'οικογένεια πάνω απ' όλα'. Οι ιδεολόγοι του φαμιλισμού πάντα θρηνούν την διάλυση της οικογένειας αν και ποτέ δεν υπήρξε τέτοια διάλυση πάρα την μείωση των γάμων και την εξάλειψη του κλασικού 'οικογενειάρχη'. Εν έτει 2024 οι άνθρωποι που βασίζονται στην οικογένεια είναι μάλιστα περισσότεροι από ποτέ. Για πολλούς μόνο ένα πράγμα είναι χειρότερο από την οικογένεια: το να την στερηθείς. Αν θες πες το 'ανθρώπινη φύση' γιατί το ρομαντικό ζευγαράκι που στο συλλογικό φαντασιακό αποτελεί βιολογική επιταγή παραμένει ο χρυσός κανόνας που εξασφαλίζει πλήρη παγκόσμια ιθαγένεια και το δικαίωμα σε επιδόματα, δάνεια και πρόσβαση σε ευνοϊκότερα φορολογικά καθεστώτα. Σε τελική ανάλυση η οικογένεια είναι το κύτταρο ενός συστήματος κοινωνικής εκμετάλλευσης. Είναι ο κινητήρας ενός συστήματος που ιδιωτικοποιεί την φροντίδα δημιουργώντας μια τεχνητή σπάνη όλων των αγαθών και υπηρεσιών που άπτονται της φροντίδας. Είναι ο θεσμός ιδιωτικοποιημένης φροντίδας και ο ρόλος του είναι η άσκηση μονοπωλίου στην αγορά των βασικών οικονομικών και ψυχολογικών αναγκών.
Η οργανωμένη σπάνη της φροντίδας είναι κάτι το δαιμονικά πανούργο. Μας αναγκάζει να μένουμε αγκυλωμένοι σε αυτό που έχουμε ενώ μας κάνει να ξεχνάμε να απαιτήσουμε αυτό που έχουμε ανάγκη. Για τους μπάρμπες και τους νοσταλγικούς το τέλος της οικογένειας είναι ένας μπαμπούλας που φαντάζονται ότι ήδη έχει φτάσει ή κοντοζυγώνει. Όμως αυτό το ηθικιστικό και τοξικό αφήγημα (οι νέοι σήμερα...) που λέει ότι οι νέοι είτε δεν κάνουν οικογένειες είτε ότι 'δεν κάνουν' για οικογένειες το συναντάμε ήδη στην αρχαιότητα. Στην σημερινή του εκδοχή ο ηθικιστικός φαμιλισμός φοβάται καθώς βλέπει τον νεοφιλελεύθερο ατομικισμό να συγκρούεται με την αγία οικογένεια και την υπερασπζεται ως απαραίτητο αντίδοτο στον ατομικισμό, σαν ένα απόρθητο ανάχωμα που αντιστέκεται στην εμπορευματοποίηση των πάντων. Για να πούμε αλήθειες όμως, ο φαμιλισμός ΕΙΝΑΙ απολύτως ομοούσιος με τον ατομικισμό. Δεδομένου ότι ο θεσμός της οικογένειας μας αναγκάζει να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας μέσω ιδιωτικών αγωγών (δηλ. να επαιτούμε ή να απαιτούμε φροντίδα και εξυπηρετήσεις από γονείς, συζύγους, ενήλικα παιδιά ή να αγοράζουμε αγαθά όπως ρεύμα, τροφή και οικιακές υπηρεσίες με ιδιωτικούς πόρους) η οικογένεια λειτουργεί ως εχθρικός για την κοινωνική ευεξία μηχανισμός. Για να μην παρεξηγούμαστε σημειώνω και υπογραμμίζω ότι η οικογένεια θεωρείται και πράγματι είναι εντελώς απαραίτητη για την επιβίωση πρακτικά όλων των περιθωριακών ομάδων και όλων όσοι το κράτος δίκαια ή άδικα έχει ορίσει ως εγκληματίες. Όμως η εξιδανίκευση της οικογένειας είναι σε κάθε περίπτωση αμιγής ηλιθιότητα. Η αλήθεια είναι ότι ακόμα και τα 'καλύτερα τα σπίτια' με το ζόρι μένουν 'ανοιχτά'. Δεν χρειάζονται ποτά και τσιγάρα για να κλείσουν. Αυτό γιατί κατά την ίδια την διαδικασία εκπλήρωσης της αντικειμενικής οικονομικής της λειτουργίας η οικογένεια νομοτελειακά βλάπτει και σκοτώνει τις σεξουαλικές μειονότητες, τις γυναίκες και τα παιδιά. Πράγματι η οικογένεια αποτελεί τον κεντρικό κόμβο εκμετάλλευσης και βίας πάσης αποχρώσεως και παντός είδους για αυτές τις ευάλωτες ομάδες και η εξ αντικειμένου υλική ανικανότητα αυτών των ομάδων να δρατεπεύσουν από την φυλακή της οικογένειας κάνει την μόνιμη κρίση χειρότερη. Ακόμα και να τα ξεχάσουμε όλα αυτά και να δούμε την οικογένεια με αποκλειστικά οικονομιστικούς όρους διαπιστώνουμε ότι είναι εργασιακά απαιτητική σε τριτοκοσμικά άθλιο βαθμό και εξαιρετικά ανορθολογική ως προς την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Γιατί δεχόμαστε σαν τα πράα προβατάκια όλες αυτές τις καταστάσεις; Ε καιρός να μάθεις γιατί. Γιατί η ιδεολογία του φαμιλισμού έχει χακάρει την ψυχοπνευματική σου υπόσταση.
Έχεις παρατηρήσει άραγε ότι τα προς μαζική κατανάλωση πολιτισμικά προϊόντα στην δύση συνέχεια κράζουν την οικογένεια; Πάρε παράδειγμα την οικογενειακή φρίκη στις σειρές Succession ή The Crown. Από το War and Peace ίσαμε το Festen και το The Simpsons η δυτική κουλτούρα μονίμως κορνιζάρει τις απογοητεύσεις, τα τραύματα, τα μειονεκτήματα ακόμα και την ωμή βία του πυρηνικού νοικοκυριού. Είναι προφανές για ποιό λόγο συμβαίνει αυτό. Διότι αυτό το πανταχού παρόν λογοτεχνικό και κινηματογραφικό μοτίβο λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας που αποτρέπει την αφύπνιση μιας επαναστατικής συνείδησης που θα μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι η ζωή είναι δυνατόν να παραχθεί και να αναπαραχθεί με έναν τρόπο παντελώς διαφορετικό. Παρέχει έναν τρόπο να βγάλει κανείς από μέσα του όλα τα συσσωρευμένα σκοτεινά συναισθήματα για την οικογένεια, να τα επεξεργαστεί και στο τέλος να τα δεχτεί ως κάτι το φυσιολογικό και αναπόδραστο.
Η απομυθοποίηση της μεταφυσικής της οικογένειας και η αποδόμηση της ιδέας ότι αποτελεί κάτι δήθεν φυσιολογικό είναι μεταξύ άλλων και έργο των ανθρώπων της τέχνης. Ένα άτομο από το μέλλον, ο Latif Timbers, σε συνέντευξη που δίνει το 2069 στο μυθιστόρημα Everything for Everyone: An Oral History of the New York Commune, 2052–2072, συνοψίζει την 'παλιά' κατάσταση στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα ως εξής:
'Reading more and more about how people lived before, I’ve been realizing that family was usually blood, and that’s who you lived with. And who you lived with was really tied into what you got. So, like, if your blood had food, you had food. If they had a nice house and heat, you did too. If they didn’t, well tough shit for you. You were fucked. … And people only had two parents who were expected to take care of everything! So inefficient! Like, why wouldn’t you collectivize things like childcare? It makes no goddamn sense!'
Πρόκειται για μια φανταστική εθνογραφία του μέλλοντος που εκδόθηκε το 2022 και γράφτηκε από δύο Αμερικανούς ακτιβιστές και κοινωνιολόγους. Στην 'δια στόματος εξιστόρηση' (oral history) της επανάστασης που θα έρθει οι συγγραφείς παρουσιάζονται σαν παλαιότερες εκδοχές του εαυτού τους και παίρνουν συνεντεύξεις από διάφορους αγωνιστές. Τα λεγόμενα οικολόγων, χάκερ, οργανωτών, επιμορφωτών, παροχών φροντίδας και εφήβων που έζησαν στα χρόνια που η σημερινή κοινωνία βίωνε την βαθιά παρακμή και την αποσύνθεσή της εντυπωσιάζουν μεταξύ άλλων και με την ανάδειξη της μακροβιότητας των τραυμάτων που κληροδότησαν οι παλαιές συνθήκες.
Μία εκ των δύο συγγραφέων, η O'Brien, έχει εκδόσει επίσης πολλά κείμενα γύρω από το ζήτημα της κοινωνικοποίησης της φροντίδας όπως το Family Abolition: Capitalism and the Communizing of Care (2023) που θα πρέπει να διαβαστεί μαζί με το βιβλίο της Sophie Lewis Abolish the Family: A Manifesto for Care and Liberation (2022). Για στοχαστές που απαιτούν την κατάργηση της οικογένειας και θεωρητικούς συγγραφείς όπως οι Abdelhadi, O’Brien, Sophie Lewis, Kathi Weeks, Madeline Lane-McKinley, Jules Joanne Gleeson and Tiffany Lethabo King, η σημερινή καπιταλιστική οικογένεια ορίζεται απλά και ξεκάθαρα ως εξής: οικογένεια είναι τα μέσα με τα οποία η ευθύνη για την παραγωγή και την συντήρηση της ζωής ιδιωτικοποιείται εντός της παρούσας ταξικής κοινωνίας.
Αλλά βασικά συστατικά είναι το ζευγάρι σε οποιαδήποτε μορφή καθώς και η βιογενετικά ορισμένη συγγένεια οποιαδήποτε μορφής. Η οικογένεια λειτουργεί ως ιδεολογικός μικρόκοσμος του έθνους κράτους γεμάτο με όλες τις τυπικές για τον εθνικισμό μορφές σεξουαλικής, φυλετικής και ταξικής βίας και πειθαρχίας. Επιπλέον, η παραγωγή εργατών, της ετεροκανικότητας, της ατομικής ιδιοκτησίας και της εθνικής συνείδησης είναι κατά μεγάλο μέρος καθήκον της οικογένειας υπό το παρόν καθεστώς. Όμως το κεντρικότερο χαρακτηριστικό της οικογένειας είναι η πειθαρχία στην ιδέα ότι υπεύθυνο για την υγεία, τη στέγη, την τροφή, τον ιματισμό, την φροντίδα των τέκνων και την πρωτογενή ψυχολογική στήριξη είναι το κάθε άτομο και μόνο. Με αλλά λόγια η οικογένεια απαιτεί πάρα πολλά από ελάχιστους.
Άντι να ζητιανεύουμε είτε ως 'προοδευτικοί' είτε ως 'συντηρητικοί' στήριξη της οικογένειας με διάφορα επιδόματα θα έπρεπε να ξαναγίνουμε επαναστάτες. Να ξαναέρθουμε στα λόγια και τις πράξεις των παλαιών γυναικών του 1960 που ήξεραν ότι οι μάνες αξίζουν κάτι καλύτερο από την οικογένεια. Ότι και τα παιδιά αξίζουν κάτι καλύτερο από την οικογένεια. Ότι όλοι οι άνθρωποι αξίζουν πολύ περισσότερα από τον οικογενειακό βόθρο. Να καταλάβουμε ότι δεν είναι ούτε απαραίτητο, ούτε καλό οι γονείς να αυτοθυσιάζονται για τα παιδιά τους. Αυτό το χρέος των παιδιών προς τους γονείς, χρέος που δεν μπορεί ποτέ να αποπληρωθεί στο ακέραιο, μοιραία γεννά σε όλους τους εμπλεκόμενους έντονα συναισθήματα μίσους είτε αυτό ομολογείται είτε όχι. Αναλογιζόμενοι τις θυσίες όσων μας φρόντισαν ή μας φροντίζουν αισθανόμαστε τύψεις και διερωτώμαστε αν πήραμε περισσότερα από όσα αξίζαμε. Αισθανόμαστε τύψεις που κατά βάθος δεν θέλουμε να βάλουμε τα μέλη της οικογένειάς μας πάνω από όλους τους άλλους ανθρώπους και τύψεις για το αδιαμφισβήτητα αντικοινωνικό γεγονός ότι πράγματι έτσι κατά βάθος πράττουμε.
Όμως αυτό το μοντέλο πυραμιδικής ενοχής σαμποτάρει την ικανότητα να οραματιστούμε άλλους τρόπους σχέσεων με τα πράγματα, άλλους τρόπους να υπάρχουμε, άλλους τρόπους οργάνωσης και πορισμού στέγης, τροφής, διασκέδασης, φροντίδας και μόρφωσης. Μας καταδικάζει στο στενό, αποπνικτικό και σκοτεινό υπόγειο της οικογένειας. Το παράδοξο είναι ότι αυτός ο φαμιλιστικός αντι-ουτοπισμός είναι αποτέλεσμα της αγάπης. Μπορεί δηλαδή να εκφράζεται ως ενσυναίσθηση όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ξεσπάσματα λόγω της απραγματοποίητης επιθυμίας των αγαπημένων μας προσώπων για μια καλύτερη ζωή. Όμως εδώ η αγάπη για τους ανθρώπους της οικογένειάς μας μεταφράζεται στην ανικανότητα μας να συλλάβουμε την οικογένεια ως αμείλικτο εχθρό της ευτυχίας τους. Αντί για αυτήν την άχρηστη ενσυναίσθηση θα πρέπει να λειτουργούμε όπως οι λεγόμενες 'μαίες του θανάτου' αναγνωρίζοντας την οικογένεια ως ένα μάταιο εγχείρημα που πρέπει να αποβιώσει.
Εμείς που ζητάμε την κατάργηση της οικογένειας στοιχειοθετούμε τους ισχυρισμούς μας (ότι η οικογένεια είναι μάταιο εγχείρημα) παραπέμποντας στα μαθήματα της ιστορίας. Αναλογιστείτε για παράδειγμα ότι όταν οι αγορές άρχισαν να διαλύουν τις φεουδαλικές πυραμίδες η εφεύρεση της νοικοκυράς έλαβε χώρα στο περιβάλλον του κυνηγιού των μαγισσών, των πολέμων των χωρικών και των λεγόμενων enclosures. Η 'νοικοκυροποίηση' ήταν που έκανε δυνατή την μετατροπή της οικιακής σφαίρας σε οιωνεί προμηθευτή της κοινωνικοοικονομικής εξουσίας. Κάθε ιδιωτικό νοικοκυριό επωμίστηκε το καθήκον της παραγωγής των εργατών που απαιτούσε η πόλη της πρώιμης βιομηχανικής εποχής. Τότε νομοθετήθηκαν οι λεγόμενοι 'Poor Laws' που οδήγησαν στην ιδιωτικοποίηση φυσικών και σχεσιακών πόρων που μέχρι τότε ήταν κοινά αγαθά από τα οποία εξαρτώνταν ολόκληρες κοινότητες. Αυτοί οι νόμοι απαιτούσαν στο εξής οι συγγενείς να λάβουν πλήρη ευθύνη για τα χρέη και για την φροντίδα των νέων, των ηλικιωμένων, των νευροδιαφορετικών, των αμέα και των απόρων. Η οικογένεια εκτόπισε και αντικατέστηκε την κοινότητα ως ο νόμιμος φορέας αλληλεγγύης.
Στο Everything for Everyone, ο Latif λέει σε αυτόν που του παίρνει συνέντευξη (δηλαδή στην μελλοντική μορφή του ενός από τους δύο συγγραφείς, του Abdelhadi), ότι στην Νέα Υόρκη του 2069, μετά από δύο δεκαετίες μαζικής αντικαπιταλιστικής επανάστασης, η αγάπη δεν είναι πλέον 'κρατούμενη των χρημάτων, της τροφής, της στέγης ή της μόρφωσης'. Ο Latif ρωτάει πως είναι δυνατόν οι άνθρωποι της παλιάς εποχής να ανεχόντουσαν την ηλιθιότητα και την αθλιότητα της οικογένειας. Η έκπληξή του για το πως οι άνθρωποι ζούσαν έτσι 'για τόσο μεγάλο διάστημα' φανερώνει πόσο γρήγορα μπορούν να αλλάξουν οι νόρμες γύρω από την συγγένεια όταν συμβούν υλικές μετατροπές στο δίκτυο υποδομών που ρυθμίζουν την ζωή, δηλαδή τον πορισμό τροφής, περίθαλψης, στέγης κτλ. Μας κάνει να αμφισβητήσουμε την ιδέα ότι το έδικτο 'οικογένεια πάνω απ' όλα' είναι αθώο και άκακο. Όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας Melinda Cooper που έγραψε το Family Values δεν είναι τυχαίο που η ηθική του ατομισμού προέκυψε ως βασικό υλικό συστατικό των 'οικογενειακών αξιών'. Ο φαμιλισμός είναι το ιδεολογικό ρεύμα που έκανε την προσωπική και ιδιωτική ζωή και την προσωπική ιδιωτική επιτυχία ηθικά αποδεκτή προτεραιότητα της αστικής κοινωνίας. Όπως δείχνουν οι συγγραφείς το ερώτημα 'πως θα δώσουμε τέλος στην σπάνη της φροντίδας;' δεν είναι ερώτημα που απαντάται ανεξάρτητα από την προοπτική ανατροπής και κατάργησης του παγκόσμιου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Κανένας δεν γνωρίζει πως θα οργανωθεί η αντίσταση. Το σίγουρο είναι ότι στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα έχει γίνει πλέον φανερό σε μεγάλη μερίδα της νεολαίας του πιο σημαντικού κράτους στον κόσμο, των ΗΠΑ, ότι το μετα-καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί. Είναι λοιπόν φανερό ότι μετά την απογύμνωση των σοσιαλιστικής εμνεύσεως σταλινικών και αντιαποικιακών εθνικισμών στην Ασία και ολόκληρο τον τρίτο κόσμο, το φάντασμα του κομμουνισμού επιστρέφει επιτέλους στην πραγματική του πατρίδα, την Δύση. Είναι δεδομένο ότι σιγά σιγά θα αναβιώσει όπως το απαιτούν οι αμείλικτοι νόμοι της ιστορίας. Αναπόσπαστο μέρος αυτής της αναβίωσης είναι η καταπολέμηση του μαζικού τρόμου με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στην επί διακοσίων ετών συνεχώς διατυπωμένη αναρχική και κομμουνιστική απαίτηση οριστικής κατάργησης του θεσμού της οικογένειας.
Στοχαστές όπως οι Charles Fourier, Karl Marx, and Friedrich Engels, Alexandra Kollontai, and Shulamith Firestone, καθώς και αληθινά ριζοσπάστες φεμινίστριες της δεκαετίας του 70 στην Αμερική μιλούν για την προοπτική κατάργησης της οικογένειας εδώ και δύο αιώνες. Τώρα που τα λοκντάουν του κόβιντ μας έδειξαν πόσο μη βιώσιμες είναι οι οικογένειες αν τεθούν σε πίεση υπάρχει έντονη περιέργεια εξερεύνησης αντικαπιταλιστικών μορφών οργάνωσης της φροντίδας. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι η ίδια η αγάπη για την οικογένειά μας είναι ένας ιδανικός τρόπος εκκίνησης για να στρατολογηθεί κάνεις στην ριζοσπαστική πολιτική ιδέα οριστικής και αμετάκλητης κατάργησής της. Για να φτάσουμε εκεί πρέπει αρχικά να σκεφτούμε τους ανθρώπους στις δικές μας οικογένειες. Τι χρειάζονται πραγματικά; Πως μπορούν αυτές οι ανάγκες τους να εκπληρωθούν; Έτσι σκεπτόμενοι θα φέρουμε μαζί αργά και σταδιακά όπως κάνουν οι λεγόμενες 'μαίες του θανάτου' την ευθανασία της καπιταλιστικής οικογένειας. H ιδέα της οικογενειακής προτεραιότητας απαιτεί συνάμα και την προτεραιότητα της ατομικής ιδιοκτησίας (δηλαδή της μικρής ομάδας που μας συντηρεί ατομικά, των παροχών φροντίδας, των κληρονόμων, και των υποχειρίων και εξαρτημένων μας) απέναντι στην ευρύτερη συλλογικότητα. Να μάθουμε λοιπόν να αγαπάμε ο ένας τον άλλον καλύτερα αρχίζοντας ένα επαναστατικό κίνημα που θα κοινωνικοποιήσει την φροντίδα. Στο πέρας του ορίζοντα πλανάται μια νέα λογική συγγενικών σχέσεων που δεν ασφυκτιά υπό την σπάνη που επιβάλει η οικογένεια και που δεν αποτελεί όμηρο καμίας ενοχής.
Σίγουρα έχεις ακούσει όλα αυτά τα τετριμμένα και όλα τα παρεμφερή εκατομμύρια φορές, είτε άμεσα είτε έμμεσα. Αυτό το σύμπλεγμα ιδεών λέγεται 'φαμιλισμός', πες το και 'οικογένεια πάνω απ' όλα'. Οι ιδεολόγοι του φαμιλισμού πάντα θρηνούν την διάλυση της οικογένειας αν και ποτέ δεν υπήρξε τέτοια διάλυση πάρα την μείωση των γάμων και την εξάλειψη του κλασικού 'οικογενειάρχη'. Εν έτει 2024 οι άνθρωποι που βασίζονται στην οικογένεια είναι μάλιστα περισσότεροι από ποτέ. Για πολλούς μόνο ένα πράγμα είναι χειρότερο από την οικογένεια: το να την στερηθείς. Αν θες πες το 'ανθρώπινη φύση' γιατί το ρομαντικό ζευγαράκι που στο συλλογικό φαντασιακό αποτελεί βιολογική επιταγή παραμένει ο χρυσός κανόνας που εξασφαλίζει πλήρη παγκόσμια ιθαγένεια και το δικαίωμα σε επιδόματα, δάνεια και πρόσβαση σε ευνοϊκότερα φορολογικά καθεστώτα. Σε τελική ανάλυση η οικογένεια είναι το κύτταρο ενός συστήματος κοινωνικής εκμετάλλευσης. Είναι ο κινητήρας ενός συστήματος που ιδιωτικοποιεί την φροντίδα δημιουργώντας μια τεχνητή σπάνη όλων των αγαθών και υπηρεσιών που άπτονται της φροντίδας. Είναι ο θεσμός ιδιωτικοποιημένης φροντίδας και ο ρόλος του είναι η άσκηση μονοπωλίου στην αγορά των βασικών οικονομικών και ψυχολογικών αναγκών.
Η οργανωμένη σπάνη της φροντίδας είναι κάτι το δαιμονικά πανούργο. Μας αναγκάζει να μένουμε αγκυλωμένοι σε αυτό που έχουμε ενώ μας κάνει να ξεχνάμε να απαιτήσουμε αυτό που έχουμε ανάγκη. Για τους μπάρμπες και τους νοσταλγικούς το τέλος της οικογένειας είναι ένας μπαμπούλας που φαντάζονται ότι ήδη έχει φτάσει ή κοντοζυγώνει. Όμως αυτό το ηθικιστικό και τοξικό αφήγημα (οι νέοι σήμερα...) που λέει ότι οι νέοι είτε δεν κάνουν οικογένειες είτε ότι 'δεν κάνουν' για οικογένειες το συναντάμε ήδη στην αρχαιότητα. Στην σημερινή του εκδοχή ο ηθικιστικός φαμιλισμός φοβάται καθώς βλέπει τον νεοφιλελεύθερο ατομικισμό να συγκρούεται με την αγία οικογένεια και την υπερασπζεται ως απαραίτητο αντίδοτο στον ατομικισμό, σαν ένα απόρθητο ανάχωμα που αντιστέκεται στην εμπορευματοποίηση των πάντων. Για να πούμε αλήθειες όμως, ο φαμιλισμός ΕΙΝΑΙ απολύτως ομοούσιος με τον ατομικισμό. Δεδομένου ότι ο θεσμός της οικογένειας μας αναγκάζει να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας μέσω ιδιωτικών αγωγών (δηλ. να επαιτούμε ή να απαιτούμε φροντίδα και εξυπηρετήσεις από γονείς, συζύγους, ενήλικα παιδιά ή να αγοράζουμε αγαθά όπως ρεύμα, τροφή και οικιακές υπηρεσίες με ιδιωτικούς πόρους) η οικογένεια λειτουργεί ως εχθρικός για την κοινωνική ευεξία μηχανισμός. Για να μην παρεξηγούμαστε σημειώνω και υπογραμμίζω ότι η οικογένεια θεωρείται και πράγματι είναι εντελώς απαραίτητη για την επιβίωση πρακτικά όλων των περιθωριακών ομάδων και όλων όσοι το κράτος δίκαια ή άδικα έχει ορίσει ως εγκληματίες. Όμως η εξιδανίκευση της οικογένειας είναι σε κάθε περίπτωση αμιγής ηλιθιότητα. Η αλήθεια είναι ότι ακόμα και τα 'καλύτερα τα σπίτια' με το ζόρι μένουν 'ανοιχτά'. Δεν χρειάζονται ποτά και τσιγάρα για να κλείσουν. Αυτό γιατί κατά την ίδια την διαδικασία εκπλήρωσης της αντικειμενικής οικονομικής της λειτουργίας η οικογένεια νομοτελειακά βλάπτει και σκοτώνει τις σεξουαλικές μειονότητες, τις γυναίκες και τα παιδιά. Πράγματι η οικογένεια αποτελεί τον κεντρικό κόμβο εκμετάλλευσης και βίας πάσης αποχρώσεως και παντός είδους για αυτές τις ευάλωτες ομάδες και η εξ αντικειμένου υλική ανικανότητα αυτών των ομάδων να δρατεπεύσουν από την φυλακή της οικογένειας κάνει την μόνιμη κρίση χειρότερη. Ακόμα και να τα ξεχάσουμε όλα αυτά και να δούμε την οικογένεια με αποκλειστικά οικονομιστικούς όρους διαπιστώνουμε ότι είναι εργασιακά απαιτητική σε τριτοκοσμικά άθλιο βαθμό και εξαιρετικά ανορθολογική ως προς την αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Γιατί δεχόμαστε σαν τα πράα προβατάκια όλες αυτές τις καταστάσεις; Ε καιρός να μάθεις γιατί. Γιατί η ιδεολογία του φαμιλισμού έχει χακάρει την ψυχοπνευματική σου υπόσταση.
Έχεις παρατηρήσει άραγε ότι τα προς μαζική κατανάλωση πολιτισμικά προϊόντα στην δύση συνέχεια κράζουν την οικογένεια; Πάρε παράδειγμα την οικογενειακή φρίκη στις σειρές Succession ή The Crown. Από το War and Peace ίσαμε το Festen και το The Simpsons η δυτική κουλτούρα μονίμως κορνιζάρει τις απογοητεύσεις, τα τραύματα, τα μειονεκτήματα ακόμα και την ωμή βία του πυρηνικού νοικοκυριού. Είναι προφανές για ποιό λόγο συμβαίνει αυτό. Διότι αυτό το πανταχού παρόν λογοτεχνικό και κινηματογραφικό μοτίβο λειτουργεί ως βαλβίδα ασφαλείας που αποτρέπει την αφύπνιση μιας επαναστατικής συνείδησης που θα μας έκανε να συνειδητοποιήσουμε ότι η ζωή είναι δυνατόν να παραχθεί και να αναπαραχθεί με έναν τρόπο παντελώς διαφορετικό. Παρέχει έναν τρόπο να βγάλει κανείς από μέσα του όλα τα συσσωρευμένα σκοτεινά συναισθήματα για την οικογένεια, να τα επεξεργαστεί και στο τέλος να τα δεχτεί ως κάτι το φυσιολογικό και αναπόδραστο.
Η απομυθοποίηση της μεταφυσικής της οικογένειας και η αποδόμηση της ιδέας ότι αποτελεί κάτι δήθεν φυσιολογικό είναι μεταξύ άλλων και έργο των ανθρώπων της τέχνης. Ένα άτομο από το μέλλον, ο Latif Timbers, σε συνέντευξη που δίνει το 2069 στο μυθιστόρημα Everything for Everyone: An Oral History of the New York Commune, 2052–2072, συνοψίζει την 'παλιά' κατάσταση στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα ως εξής:
'Reading more and more about how people lived before, I’ve been realizing that family was usually blood, and that’s who you lived with. And who you lived with was really tied into what you got. So, like, if your blood had food, you had food. If they had a nice house and heat, you did too. If they didn’t, well tough shit for you. You were fucked. … And people only had two parents who were expected to take care of everything! So inefficient! Like, why wouldn’t you collectivize things like childcare? It makes no goddamn sense!'
Πρόκειται για μια φανταστική εθνογραφία του μέλλοντος που εκδόθηκε το 2022 και γράφτηκε από δύο Αμερικανούς ακτιβιστές και κοινωνιολόγους. Στην 'δια στόματος εξιστόρηση' (oral history) της επανάστασης που θα έρθει οι συγγραφείς παρουσιάζονται σαν παλαιότερες εκδοχές του εαυτού τους και παίρνουν συνεντεύξεις από διάφορους αγωνιστές. Τα λεγόμενα οικολόγων, χάκερ, οργανωτών, επιμορφωτών, παροχών φροντίδας και εφήβων που έζησαν στα χρόνια που η σημερινή κοινωνία βίωνε την βαθιά παρακμή και την αποσύνθεσή της εντυπωσιάζουν μεταξύ άλλων και με την ανάδειξη της μακροβιότητας των τραυμάτων που κληροδότησαν οι παλαιές συνθήκες.
Μία εκ των δύο συγγραφέων, η O'Brien, έχει εκδόσει επίσης πολλά κείμενα γύρω από το ζήτημα της κοινωνικοποίησης της φροντίδας όπως το Family Abolition: Capitalism and the Communizing of Care (2023) που θα πρέπει να διαβαστεί μαζί με το βιβλίο της Sophie Lewis Abolish the Family: A Manifesto for Care and Liberation (2022). Για στοχαστές που απαιτούν την κατάργηση της οικογένειας και θεωρητικούς συγγραφείς όπως οι Abdelhadi, O’Brien, Sophie Lewis, Kathi Weeks, Madeline Lane-McKinley, Jules Joanne Gleeson and Tiffany Lethabo King, η σημερινή καπιταλιστική οικογένεια ορίζεται απλά και ξεκάθαρα ως εξής: οικογένεια είναι τα μέσα με τα οποία η ευθύνη για την παραγωγή και την συντήρηση της ζωής ιδιωτικοποιείται εντός της παρούσας ταξικής κοινωνίας.
Αλλά βασικά συστατικά είναι το ζευγάρι σε οποιαδήποτε μορφή καθώς και η βιογενετικά ορισμένη συγγένεια οποιαδήποτε μορφής. Η οικογένεια λειτουργεί ως ιδεολογικός μικρόκοσμος του έθνους κράτους γεμάτο με όλες τις τυπικές για τον εθνικισμό μορφές σεξουαλικής, φυλετικής και ταξικής βίας και πειθαρχίας. Επιπλέον, η παραγωγή εργατών, της ετεροκανικότητας, της ατομικής ιδιοκτησίας και της εθνικής συνείδησης είναι κατά μεγάλο μέρος καθήκον της οικογένειας υπό το παρόν καθεστώς. Όμως το κεντρικότερο χαρακτηριστικό της οικογένειας είναι η πειθαρχία στην ιδέα ότι υπεύθυνο για την υγεία, τη στέγη, την τροφή, τον ιματισμό, την φροντίδα των τέκνων και την πρωτογενή ψυχολογική στήριξη είναι το κάθε άτομο και μόνο. Με αλλά λόγια η οικογένεια απαιτεί πάρα πολλά από ελάχιστους.
Άντι να ζητιανεύουμε είτε ως 'προοδευτικοί' είτε ως 'συντηρητικοί' στήριξη της οικογένειας με διάφορα επιδόματα θα έπρεπε να ξαναγίνουμε επαναστάτες. Να ξαναέρθουμε στα λόγια και τις πράξεις των παλαιών γυναικών του 1960 που ήξεραν ότι οι μάνες αξίζουν κάτι καλύτερο από την οικογένεια. Ότι και τα παιδιά αξίζουν κάτι καλύτερο από την οικογένεια. Ότι όλοι οι άνθρωποι αξίζουν πολύ περισσότερα από τον οικογενειακό βόθρο. Να καταλάβουμε ότι δεν είναι ούτε απαραίτητο, ούτε καλό οι γονείς να αυτοθυσιάζονται για τα παιδιά τους. Αυτό το χρέος των παιδιών προς τους γονείς, χρέος που δεν μπορεί ποτέ να αποπληρωθεί στο ακέραιο, μοιραία γεννά σε όλους τους εμπλεκόμενους έντονα συναισθήματα μίσους είτε αυτό ομολογείται είτε όχι. Αναλογιζόμενοι τις θυσίες όσων μας φρόντισαν ή μας φροντίζουν αισθανόμαστε τύψεις και διερωτώμαστε αν πήραμε περισσότερα από όσα αξίζαμε. Αισθανόμαστε τύψεις που κατά βάθος δεν θέλουμε να βάλουμε τα μέλη της οικογένειάς μας πάνω από όλους τους άλλους ανθρώπους και τύψεις για το αδιαμφισβήτητα αντικοινωνικό γεγονός ότι πράγματι έτσι κατά βάθος πράττουμε.
Όμως αυτό το μοντέλο πυραμιδικής ενοχής σαμποτάρει την ικανότητα να οραματιστούμε άλλους τρόπους σχέσεων με τα πράγματα, άλλους τρόπους να υπάρχουμε, άλλους τρόπους οργάνωσης και πορισμού στέγης, τροφής, διασκέδασης, φροντίδας και μόρφωσης. Μας καταδικάζει στο στενό, αποπνικτικό και σκοτεινό υπόγειο της οικογένειας. Το παράδοξο είναι ότι αυτός ο φαμιλιστικός αντι-ουτοπισμός είναι αποτέλεσμα της αγάπης. Μπορεί δηλαδή να εκφράζεται ως ενσυναίσθηση όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ξεσπάσματα λόγω της απραγματοποίητης επιθυμίας των αγαπημένων μας προσώπων για μια καλύτερη ζωή. Όμως εδώ η αγάπη για τους ανθρώπους της οικογένειάς μας μεταφράζεται στην ανικανότητα μας να συλλάβουμε την οικογένεια ως αμείλικτο εχθρό της ευτυχίας τους. Αντί για αυτήν την άχρηστη ενσυναίσθηση θα πρέπει να λειτουργούμε όπως οι λεγόμενες 'μαίες του θανάτου' αναγνωρίζοντας την οικογένεια ως ένα μάταιο εγχείρημα που πρέπει να αποβιώσει.
Εμείς που ζητάμε την κατάργηση της οικογένειας στοιχειοθετούμε τους ισχυρισμούς μας (ότι η οικογένεια είναι μάταιο εγχείρημα) παραπέμποντας στα μαθήματα της ιστορίας. Αναλογιστείτε για παράδειγμα ότι όταν οι αγορές άρχισαν να διαλύουν τις φεουδαλικές πυραμίδες η εφεύρεση της νοικοκυράς έλαβε χώρα στο περιβάλλον του κυνηγιού των μαγισσών, των πολέμων των χωρικών και των λεγόμενων enclosures. Η 'νοικοκυροποίηση' ήταν που έκανε δυνατή την μετατροπή της οικιακής σφαίρας σε οιωνεί προμηθευτή της κοινωνικοοικονομικής εξουσίας. Κάθε ιδιωτικό νοικοκυριό επωμίστηκε το καθήκον της παραγωγής των εργατών που απαιτούσε η πόλη της πρώιμης βιομηχανικής εποχής. Τότε νομοθετήθηκαν οι λεγόμενοι 'Poor Laws' που οδήγησαν στην ιδιωτικοποίηση φυσικών και σχεσιακών πόρων που μέχρι τότε ήταν κοινά αγαθά από τα οποία εξαρτώνταν ολόκληρες κοινότητες. Αυτοί οι νόμοι απαιτούσαν στο εξής οι συγγενείς να λάβουν πλήρη ευθύνη για τα χρέη και για την φροντίδα των νέων, των ηλικιωμένων, των νευροδιαφορετικών, των αμέα και των απόρων. Η οικογένεια εκτόπισε και αντικατέστηκε την κοινότητα ως ο νόμιμος φορέας αλληλεγγύης.
Στο Everything for Everyone, ο Latif λέει σε αυτόν που του παίρνει συνέντευξη (δηλαδή στην μελλοντική μορφή του ενός από τους δύο συγγραφείς, του Abdelhadi), ότι στην Νέα Υόρκη του 2069, μετά από δύο δεκαετίες μαζικής αντικαπιταλιστικής επανάστασης, η αγάπη δεν είναι πλέον 'κρατούμενη των χρημάτων, της τροφής, της στέγης ή της μόρφωσης'. Ο Latif ρωτάει πως είναι δυνατόν οι άνθρωποι της παλιάς εποχής να ανεχόντουσαν την ηλιθιότητα και την αθλιότητα της οικογένειας. Η έκπληξή του για το πως οι άνθρωποι ζούσαν έτσι 'για τόσο μεγάλο διάστημα' φανερώνει πόσο γρήγορα μπορούν να αλλάξουν οι νόρμες γύρω από την συγγένεια όταν συμβούν υλικές μετατροπές στο δίκτυο υποδομών που ρυθμίζουν την ζωή, δηλαδή τον πορισμό τροφής, περίθαλψης, στέγης κτλ. Μας κάνει να αμφισβητήσουμε την ιδέα ότι το έδικτο 'οικογένεια πάνω απ' όλα' είναι αθώο και άκακο. Όπως μας πληροφορεί η συγγραφέας Melinda Cooper που έγραψε το Family Values δεν είναι τυχαίο που η ηθική του ατομισμού προέκυψε ως βασικό υλικό συστατικό των 'οικογενειακών αξιών'. Ο φαμιλισμός είναι το ιδεολογικό ρεύμα που έκανε την προσωπική και ιδιωτική ζωή και την προσωπική ιδιωτική επιτυχία ηθικά αποδεκτή προτεραιότητα της αστικής κοινωνίας. Όπως δείχνουν οι συγγραφείς το ερώτημα 'πως θα δώσουμε τέλος στην σπάνη της φροντίδας;' δεν είναι ερώτημα που απαντάται ανεξάρτητα από την προοπτική ανατροπής και κατάργησης του παγκόσμιου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Κανένας δεν γνωρίζει πως θα οργανωθεί η αντίσταση. Το σίγουρο είναι ότι στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα έχει γίνει πλέον φανερό σε μεγάλη μερίδα της νεολαίας του πιο σημαντικού κράτους στον κόσμο, των ΗΠΑ, ότι το μετα-καπιταλιστικό σύστημα δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί. Είναι λοιπόν φανερό ότι μετά την απογύμνωση των σοσιαλιστικής εμνεύσεως σταλινικών και αντιαποικιακών εθνικισμών στην Ασία και ολόκληρο τον τρίτο κόσμο, το φάντασμα του κομμουνισμού επιστρέφει επιτέλους στην πραγματική του πατρίδα, την Δύση. Είναι δεδομένο ότι σιγά σιγά θα αναβιώσει όπως το απαιτούν οι αμείλικτοι νόμοι της ιστορίας. Αναπόσπαστο μέρος αυτής της αναβίωσης είναι η καταπολέμηση του μαζικού τρόμου με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στην επί διακοσίων ετών συνεχώς διατυπωμένη αναρχική και κομμουνιστική απαίτηση οριστικής κατάργησης του θεσμού της οικογένειας.
Στοχαστές όπως οι Charles Fourier, Karl Marx, and Friedrich Engels, Alexandra Kollontai, and Shulamith Firestone, καθώς και αληθινά ριζοσπάστες φεμινίστριες της δεκαετίας του 70 στην Αμερική μιλούν για την προοπτική κατάργησης της οικογένειας εδώ και δύο αιώνες. Τώρα που τα λοκντάουν του κόβιντ μας έδειξαν πόσο μη βιώσιμες είναι οι οικογένειες αν τεθούν σε πίεση υπάρχει έντονη περιέργεια εξερεύνησης αντικαπιταλιστικών μορφών οργάνωσης της φροντίδας. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι η ίδια η αγάπη για την οικογένειά μας είναι ένας ιδανικός τρόπος εκκίνησης για να στρατολογηθεί κάνεις στην ριζοσπαστική πολιτική ιδέα οριστικής και αμετάκλητης κατάργησής της. Για να φτάσουμε εκεί πρέπει αρχικά να σκεφτούμε τους ανθρώπους στις δικές μας οικογένειες. Τι χρειάζονται πραγματικά; Πως μπορούν αυτές οι ανάγκες τους να εκπληρωθούν; Έτσι σκεπτόμενοι θα φέρουμε μαζί αργά και σταδιακά όπως κάνουν οι λεγόμενες 'μαίες του θανάτου' την ευθανασία της καπιταλιστικής οικογένειας. H ιδέα της οικογενειακής προτεραιότητας απαιτεί συνάμα και την προτεραιότητα της ατομικής ιδιοκτησίας (δηλαδή της μικρής ομάδας που μας συντηρεί ατομικά, των παροχών φροντίδας, των κληρονόμων, και των υποχειρίων και εξαρτημένων μας) απέναντι στην ευρύτερη συλλογικότητα. Να μάθουμε λοιπόν να αγαπάμε ο ένας τον άλλον καλύτερα αρχίζοντας ένα επαναστατικό κίνημα που θα κοινωνικοποιήσει την φροντίδα. Στο πέρας του ορίζοντα πλανάται μια νέα λογική συγγενικών σχέσεων που δεν ασφυκτιά υπό την σπάνη που επιβάλει η οικογένεια και που δεν αποτελεί όμηρο καμίας ενοχής.
)