Πείραμα «Κομμουνισμός»: Πέτυχε ή απέτυχε;

[Parrot]

Το πείραμα Κομμουνισμός στην ΕΣΣΔ "σταμάτησε" σχεδόν αμέσως με την εφαρμογή της περεστρόικα.
Οι απορίες που υπάρχουν εδώ είναι πολλές.
Μερικές είναι:

α) Πέτυχε ο Κομμουνισμός ή απέτυχε; Και αν πέτυχε τότε γιατί έπεσε;!
β) Τί ήταν στην πραγματικότητα η περεστρόικα;
γ) Η Κίνα τί Kομμουνισμό έχει; Θα πετύχει ή θα αποτύχει το κινεζικό μοντέλο;

[ΑΙΝΕΙΑΝ06]

Τι θα έλεγε σήμερα ο Μαρξ αν μπορούσε να σχολιάσει τις εξελίξεις στο σύγχρονο κόσμο; Ο Βρετανός ιστορικός Ντόναλντ Σασούν συνάντησε το φάντασμα του Μαρξ και συνομίλησε μαζί του.


Donald Sassoon: Λοιπόν, κύριε Μαρξ, έχεις φάει πια τα ψωμιά σου. Δεκαπέντε χρόνια πριν οι θεωρίες σου κυριαρχούσαν στο μισό κόσμο. Τώρα τι έχει απομείνει; Μόνον η Κούβα και η Βόρειος Κορέα.

Καρλ Μαρξ: Οι «θεωρίες» μου -όπως το έθεσες- ποτέ δεν «κυριάρχησαν». Είχα οπαδούς τους οποίους ούτε διάλεξα αλλά ούτε και αναζήτησα και για τους οποίους δεν έχω περισσότερη ευθύνη απ' ό,τι ο Ιησούς είχε για τον ιεροεξεταστή Torquemada ή ο Μωάμεθ για τον Οσάμα Μπιν Λάντεν. Αυτόκλητοι οπαδοί είναι το τίμημα της επιτυχίας. Οι περισσότεροι από τους σύγχρονούς μου θα ζήλευαν να είχαν φάει τα ψωμιά τους όπως εγώ. Εγραψα ότι το θέμα δεν ήταν να ερμηνεύσουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξουμε. Και αλήθεια πόσοι διάσημοι Βικτωριανοί κατάφεραν κάτι τέτοιο;

Donald Sassoon: Εντάξει, κανένας δεν υποτιμά τη φήμη σου. Από την άλλη, όμως, πρέπει να συμφωνήσεις ότι ο μαρξισμός δεν είναι πια αυτό που ήταν κάποτε...

Καρλ Μαρξ: Στην πραγματικότητα, το έργο μου δεν ήταν ποτέ τόσο σημαντικό όσο είναι σήμερα. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων σαράντα ετών κυριάρχησε στον ακαδημαϊκό χώρο στις πιο αναπτυγμένες χώρες του κόσμου. Ιστορικοί, οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες, ακόμα και, προς έκπληξή μου, κάποιοι κριτικοί λογοτεχνίας στράφηκαν προς την υλιστική θεώρηση. Οι πιο ενδιαφέρουσες ιστορικές μελέτες που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη είναι περισσότερο «μαρξιστικές» από ποτέ. Απλώς ρίξε μια ματιά στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Εταιρείας για την Ιστορία των Κοινωνικών Επιστημών, το οποίο παρακολουθώ τακτικά ως φάντασμα. Εκεί εξετάζουν σοβαρά τη διασύνδεση των θεσμικών και πολιτικών δομών με τον κόσμο της παραγωγής. Ολοι μιλούν για τάξεις, δομές, οικονομικό καθορισμό, σχέσεις εξουσίας, καταπιεζόμενους και καταπιεστές. Και όλοι παριστάνουν ότι με έχουν διαβάσει, ένα ασφαλές κριτήριο επιτυχίας. Ακόμα και ιστορικοί της διπλωματικής Ιστορίας -ή τουλάχιστον οι καλύτεροι από αυτούς (μια μικρή ομάδα ομολογουμένως)- προστρέχουν τώρα στην οικονομική βάση των μεγάλων δυνάμεων. Φυσικά, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της δουλειάς είναι ωμός οικονομικός καθορισμός. Ομως μπορείς να κάνεις πολλά με το «χυδαίο» μαρξισμό. Κοίτα, για παράδειγμα, την επιτυχία των απλουστευτικών θεωριών που υποστηρίζουν την άποψη ότι οι αυτοκρατορίες καταρρέουν διότι ξοδεύουν πάρα πολλά. Τουλάχιστον η οικονομία είναι και πάλι εδώ. Η κοινωνική ιστορία, η ιστορία των καθημερινών ανδρών και γυναικών, αντικατέστησε τη βλακώδη εμμονή με τους μεγάλους άνδρες. Φυσικά, πολλά πράγματα έχουν ξεπεραστεί. Και ευχαριστώ τον Θεό γι' αυτό. Ετσι το Κεφάλαιο έμεινε ανολοκλήρωτο, όχι μόνο γιατί πέθανα πολύ νωρίς, αλλά και διότι, στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Ο καπιταλισμός εξελίσσεται ενώ η ανάλυση πάντοτε ακολουθεί.

Donald Sassoon: Τελικά τι έχεις καταφέρει και τι απέμεινε;

Καρλ Μαρξ: Αφιέρωσα τη ζωή μου στη μελέτη του καπιταλισμού. Προσπάθησα να αναδείξω τους νόμους της κίνησής του. Επιδίωξα να φτάσω στον πυρήνα της θεμελιακής του...

Donald Sassoon: Παραήσουν όμως προσηλωμένος στην οικονομία, μέχρι εμμονής ...

Καρλ Μαρξ: Και πόσο δίκιο είχα! Και εσείς είστε όλοι προσηλωμένοι στην οικονομία, και για το εγγύς μέλλον θα παραμείνετε έτσι. Δεν χρειάζεται να το εξηγήσω αυτό στους αναγνώστες των «Financial Times», της «Wall Street Journal» και του «Economist». Ούτε βέβαια και στους πολιτικούς που υπόσχονται τον επίγειο παράδεισο και μετά λένε «δεν μπορείς να ελέγξεις τις αγορές», και οι οποίοι καταλήγουν πως η παγκοσμιοποίηση (το τωρινό ευγενικό όνομα της λέξης καπιταλισμός) είναι μια μονόδρομη και ασταμάτητη διαδικασία. Ποιος έχει τελικά εμμονές; Θυμάσαι αυτόν τον πολιτικάντη από το Αρκάνσας που έγινε πρόεδρος των ΗΠΑ και τσιλιμπούρδιζε με τη μαθητευόμενη στο Λευκό Οίκο; Πώς τον έλεγαν;

Donald Sassoon: Κλίντον.

Καρλ Μαρξ: Ναι, αυτόν. Είχε πει ότι: «Η οικονομία μετράει, χαζέ!». Λοιπόν, αγαπητό μου παιδί, αυτό το είπα πρώτος εγώ!

Donald Sassoon: Με πολύ περισσότερα λόγια όμως...

Καρλ Μαρξ: Πράγματι, το Κεφάλαιο δεν απαρτίζεται από εύκολα σλόγκαν. Ωστόσο, όταν χρειάστηκε, δημιούργησα και εγώ το μερίδιό μου από επιτυχημένα συνθήματα. Φράσεις όπως «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε» ή «Δεν έχετε τίποτα να χάσετε παρά τις αλυσίδες σας» είναι πολύ καλύτερες από οτιδήποτε μπορούν να σκαρφιστούν οι καλοπληρωμένοι επικοινωνιολόγοι της Downing Street.

Donald Sassoon: Η ιδέα όμως ότι οι σημερινοί εργάτες δεν έχουν να χάσουν τίποτα είναι παράλογη.

Καρλ Μαρξ: Εχεις δίκιο. Οι εργάτες σας -οι εργάτες δηλαδή της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής- έχουν πλέον πολλά πράγματα να χάσουν. Στην εποχή μου φυσικά τους μεταχειρίζονταν με απεχθή τρόπο. Ακόμα και 20 χρόνια μετά το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και παρ' ότι η Αγγλία ήταν πολύ πλουσιότερη από άλλες χώρες, τα πράγματα δεν είχαν βελτιωθεί ιδιαίτερα. Η αναζήτηση για το κέρδος δημιουργούσε ολοένα και περισσότερα θύματα και όχι μόνο ανάμεσα στους εργάτες. Είναι ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς τις πολύκροτες ιστορίες για τις συγκρούσεις τρένων στις εφημερίδες του 1866. Εκείνες τις ημέρες, όταν η Βρετανία κυριαρχούσε στις θάλασσες, ο οδηγός μιας αμαξοστοιχίας θα έπρεπε να εργάζεται για τριάντα συνεχείς ώρες με ιδιαίτερα οδυνηρές συνέπειες. Τα καταστροφικά ατυχήματα με τρένα ονομάζονταν τότε «ενέργειες του Θεού». Τα ονόμασα ενέργειες του καπιταλισμού (φυσικά τα πράγματα σήμερα είναι πολύ διαφορετικά, ή μήπως όχι?. Ή πάρε για παράδειγμα τα άρθρα στις εφημερίδες του Λονδίνου τον Ιούνιο του 1863, με τον τίτλο «Θάνατος από υπερβολική εργασία». Είχαν να κάνουν με το θάνατο της Mary Anne Walkley, μιας εικοσάχρονης μοδίστρας που εργαζόταν σε ένα αξιοσέβαστο κατάστημα. Αυτό το κορίτσι εργαζόταν κατά μέσο όρο πάνω από 16 ώρες χωρίς διακοπή. Μιας και ήταν το αποκορύφωμα της σεζόν, ήταν απαραίτητο να ετοιμάζει γρήγορα τα υπέροχα φορέματα για τις ευγενείς κυρίες που είχαν προσκληθεί σε μια χοροεσπερίδα προς τιμήν του πρίγκιπα της Ουαλίας. Η Walkley πέθανε αφού είχε εργαστεί για πάνω από είκοσι έξι ώρες, μαζί με άλλα τριάντα κορίτσια σε ένα μικρό δωμάτιο. Θα τα βρεις όλα αυτά στο Κεφάλαιο. Αν ενδιαφέρεσαι να το διαβάσεις, αγαπητέ φίλε, θα ανακαλύψεις ότι δεν είναι απλώς μια οικονομική διατριβή, αλλά μια εργασία διαποτισμένη με αγανάκτηση.

Donald Sassoon: Ομως όλα αυτά ήταν η εξαίρεση, ακόμα και τότε. Γι' αυτό και καταγράφτηκαν. Δεν συμβαίνουν πια. Οι οδηγοί τρένων έχουν πλέον όμορφα σπίτια και πηγαίνουν διακοπές στο εξωτερικό...

Καρλ Μαρξ: Ναι, ναι, και ο βασικός λόγος είναι ότι η δική μου πλευρά, το κόμμα μου, οι σοσιαλιστές, οι συνδικαλιστές, οι μεταρρυθμιστές τους οποίους υποστήριζα και ενθάρρυνα, έβαλαν ένα όριο στην καπιταλιστική εκμετάλλευση. 'Η, με άλλα λόγια, στην απαίσια γλώσσα των αυτάρεσκων γραφιάδων του αστικού τύπου, δημιούργησαν στρεβλώσεις στην αγορά εργασίας. Ομως αλλού, στις πρώην αποικίες, όπου δεν υπάρχουν δημοκρατία, συνδικαλιστικές οργανώσεις και σοσιαλιστικά κόμματα, η κατάντια όλων αυτών που δεν έχουν τίποτε άλλο να πουλήσουν παρά την εργατική τους δύναμη, ανταποκρίνεται πολύ περισσότερο σε όλα αυτά που έλεγα, από ό,τι οι φάμπρικες της εποχής μου. Και ακόμα και στο δυτικό κόσμο, εκεί όπου οι εργάτες δεν είναι οργανωμένοι, τα πράγματα είναι απλώς λίγο καλύτερα.

Γιατί ο σύγχρονος τύπος δεν ξεγυμνώνει την πραγματικότητα αυτού του κόσμου, αντί να ομφαλοσκοπεί νευρικά τον κόσμο της μπουρζουαζίας και να κρατά το αναγνωστικό του κοινό σε κουκούλι προστασίας; Ολα όσα κατήγγειλα συνεχίζουν να συμβαίνουν. Στην πρωτεύουσα του καπιταλισμού, στις ΗΠΑ, ανειδίκευτη εργασία και χαμηλοί μισθοί εμφανίζονται σε ένα αρκετά εκτεταμένο φάσμα της βιομηχανίας, από τους πιο σύγχρονους κλάδους της μέχρι τους πιο παραδοσιακούς. Νέες μορφές εκμετάλλευσης και εργασία στο σπίτι έσπασαν τη ράχη των συνδικαλιστικών οργανώσεων σε περιοχές με ιδιαίτερα υψηλή τεχνολογία, όπως στην Καλιφόρνια. Ετσι, όταν ακούω υποκριτικές μπαρούφες σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία από τους εκπροσώπους της αστικής τάξης, τον Μπους, τον Μπλερ και τους όμοιούς τους, κουνάω το σεβαστό μου κεφάλι απαρηγόρητος. Πρόκειται ποτέ οι άνθρωποι αυτοί να αγωνιστούν προκειμένου να θέσουν όρια στην εκμετάλλευση της εργασίας; Μάχονται ποτέ για το δικαίωμα και την ελευθερία των εργατών να γίνονται μέλη των συνδικαλιστικών οργανώσεων; Το μόνο που κάνουν είναι να αντικαθιστούν «μη φιλικές κυβερνήσεις» με «φιλικές», φιλικές προς την καπιταλιστική συσσώρευση.

Donald Sassoon: Μα στη Δύση οι εργάτες χρησιμοποιούν τις ελευθερίες που ανέφερες προκειμένου να βελτιώσουν τις τύχες τους στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κρατών, και όχι για να τα ανατρέψουν. Πρέπει να το παραδεχτείς. Η εργατική τάξη αποδείχτηκε μια απογοήτευση για σένα.

Καρλ Μαρξ: Είναι αλήθεια ότι το εθνικό κράτος το οποίο εμφανίστηκε ως ο βασικός καταπιεστής των εργατών, αποδείχθηκε, στα επόμενα εκατό χρόνια, η κύρια πηγή της υπακοής τους. Η μεσαία τάξη, κυρίως οι διανοούμενοι, αποδείχθηκε πολύ περισσότερο διεθνιστική από το προλεταριάτο. Είχαμε ένα προαίσθημα για αυτόν τον ρεφορμισμό. Θυμάμαι τις πρώτες εκλογές, οι οποίες έλαβαν χώρα μετά την Πρώτη Μεταρρυθμιστική Πράξη του 1867. Το Μάντσεστερ εξέλεξε τρεις Συντηρητικούς και δύο Φιλελεύθερους. Ο Ενγκελς απογοητεύτηκε πολύ τότε και έγραψε ότι «η εργατιά απαξίωσε τρομερά τον εαυτό της».

Donald Sassoon: Πώς το εξηγείς αυτό;

Καρλ Μαρξ: Η σοσιαλιστική πάλη χαρακτηρίζεται από μια αναπόφευκτη αντίφαση. Χρειάζεται να πολεμήσουμε για μεταρρυθμίσεις, μα κάθε νίκη υπονομεύει την επαναστατική θέληση των εργατών. Δυναμικοί εργάτες πετυχαίνουν πραγματικές βελτιώσεις. Οι αδύναμοι λιμοκτονούν. Δεν πιστεύεις σοβαρά ότι η αστική τάξη δέχτηκε το οκτάωρο, τις διακοπές μετ' αποδοχών, τις συντάξεις για τους ηλικιωμένους, το δωρεάν σύστημα υγείας, την παιδεία για όλους και την εθνική ασφάλιση σ' έναν παροξυσμό φιλανθρωπίας; Για να πετύχουμε αυτά τα πράγματα ήταν απολύτως απαραίτητο να χτυπήσουμε όχι στην καρδιά των καπιταλιστών αλλά στην καρδιά του κέρδους τους. Δεν φαντάζεσαι φυσικά ότι το κεφάλαιο πηγαίνει στην Ταϊλάνδη, στην Ταϊβάν, στο Μπαγκλαντές ή στη Βραζιλία ελπίζοντας να βρει καλά οργανωμένους εργάτες, συνειδητοποιημένους για τα δικαιώματά τους και ικανούς να εξασφαλίσουν υψηλές αποδοχές; Οι συνθήκες ζωής που επιτεύχθηκαν από τους εργάτες στην Δύση δεν μπορούν να μεταγραφούν σε όλη τους την έκταση στον υπόλοιπο πλανήτη. Ο καπιταλισμός μπορεί να είναι παγκόσμιος, όπως εξήγησα καιρό πριν, όταν το κεφάλαιο δεν ήταν παρά μια σπίθα, κυριαρχούμενο από τη μικρή παραγωγή και τους χωρικούς. Αλλά μπορεί άραγε οτιδήποτε άλλο να γίνει παγκόσμιο; Η σουηδική σοσιαλδημοκρατία; 'Η ο τρόπος ζωής που πέτυχαν οι Αμερικανοί εργάτες; Ακόμα και οι Καθολικοί γνωρίζουν ότι δεν μπορούν όλοι να γίνουν πάπες. Μπορούν μια μέρα 1,3 δισεκατομμύρια Κινέζοι και ένα δισεκατομμύριο Ινδοί να πάνε στη δουλειά οδηγώντας το αυτοκίνητό τους χρησιμοποιώντας φτηνό πετρέλαιο; Και μετά να επιστρέψουν σε κλιματιζόμενα δωμάτια; Και το πρωί να αρωματίσουν τις μασχάλες τους με σπρέι (4,6 δισεκατομμύρια από αυτούς) χωρίς να ακούσουν τον εκκωφαντικό ήχο της τρύπας του όζοντος; Δεν υπάρχουν τελικά όρια στην ανάπτυξη;

Donald Sassoon: Απ' ό,τι βλέπω, τώρα προσφεύγεις στον Malthus και υποστηρίζεις ότι το μέλλον μπορεί να είναι καταστροφικό. Επίτρεψέ μου όμως να σου θυμίσω, κύριε Μαρξ, ότι υπήρξες ένα βικτοριανός οπτιμιστής, ένα παιδί του Διαφωτισμού. Στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»...

Καρλ Μαρξ: Το Μανιφέστο, το Μανιφέστο! Επίτρεψέ μου να το θέσω στο πραγματικό του πλαίσιο. Εγραψα το αναθεματισμένο κείμενο το Φεβρουάριο του 1848, όταν ήμουν λιγότερο από τριάντα ετών. Το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς μου όμως το παρήγαγα αρκετά αργότερα. Το Μανιφέστο, που μου ανατέθηκε από μια ασήμαντη αριστερίστικη ομάδα, γράφτηκε υπό το βάρος μιας πολύ πιεστικής διορίας. Καθώς σάρωσε τα βιβλιοπωλεία -που λέει ο λόγος δηλαδή, δεν νομίζω ότι πούλησε πάνω από χίλια αντίτυπα το 1848!- η Ευρώπη κυριαρχούνταν από ένα επαναστατικό κύμα: Γαλλία, Γερμανία, Ουγγαρία, Πολωνία, Ιταλία. Παντού οι μάζες μάχονταν υπέρ ενός συντάγματος, για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Το Μανιφέστο αντανακλά την αισιοδοξία εκείνων των ορμητικών ημερών. Πιστεύαμε ότι τα πάντα ήταν δυνατά. Η φαντασία οργίαζε.

Donald Sassoon: Και μετά;

Καρλ Μαρξ: Μετά άρχισε η αντεπανάσταση. Ορισμένοι στόχοι επιτεύχθηκαν εδώ κι εκεί, αλλά, σε γενικές γραμμές, η πλευρά μου ηττήθηκε. Στη Γαλλία, την πατρίδα των πιο μεγάλων μας ελπίδων, ένας ασήμαντος νεόπλουτος με ένα μεγάλο όνομα, ο Λουδοβίκος Ναπολέων, κατέλαβε την εξουσία. Ηταν ο πρώτος εκλεγμένος δικτάτορας στη σύγχρονη Ιστορία. Εγραψα τότε ένα βιβλίο της στιγμής (χρησιμοποιώ τη δική σου ορολογία, απλώς για να σου δείξω ότι ο αιώνας μου εφηύρε τα περισσότερα από αυτά που ο δικός σου διεκδικεί για τον εαυτό του). Σε αντίθεση με όλους τους νεοφιλελεύθερους Φιλισταίους που θεωρούν ότι είμαι ένας οικονομικός ντετερμινιστής -και που γυρνούν εδώ κι εκεί διατυμπανίζοντας ότι οι αγορές είναι η βάση της ελευθερίας, τι ανοησία!- εξήγησα ότι όταν η αστική τάξη απειλείται, παραδίδει την εξουσία σε οποιονδήποτε μπορεί να τη γλιτώσει από τον υπόνομο. Ποιος νοιάζεται για τα πολιτικά δικαιώματα, τις εκλογές και την ελευθερία του Τύπου όταν η κυριαρχία του κεφαλαίου κινδυνεύει; Η αστική τάξη συνειδητοποιώντας ότι η πολιτική της εξουσία ήταν ασύμβατη με την ίδια της την επιβίωση, κατέστρεψε το καθεστώς της, διέσυρε το κοινοβούλιό της και προσκάλεσε τον Ναπολέοντα να κυβερνήσει. Παραιτήθηκε από τις εξουσίες της προς όφελος του αχρείου αρχηγού του κόμματος των παρακμιακών βασιλικών, των απατεώνων, των χαρτοπαικτών, των στάσιμων ακαδημαϊκών και των ζητιάνων. Με αυτά τα κατακάθια δημιουργήθηκε η δεύτερη αυτοκρατορία με λαϊκό δημοψήφισμα. Εχω αναλύσει όλη αυτή την κατάσταση. Την έχω αποδομήσει (ναι, ακολουθώ τη φρασεολογία των σύγχρονων τσαρλατάνων). Το αποτέλεσμα: η πρώτη θεωρία του φασισμού. Γι' αυτό μη μου λές ότι είχα ψευδαισθήσεις για το λαό. Γνωρίζω καλά πώς να κοιτάξω κατάματα την πιο σκληρή πραγματικότητα με νηφαλιότητα. Εχω συνειδητοποιήσει ότι ηττηθήκαμε, όπως και οι σοσιαλιστές φίλοι σου σήμερα. Και, συγκεντρώνοντας το θάρρος μου, συνέχισα τη δουλειά. Σπατάλησα τον καιρό μου στο αναγνωστήριο του Βρετανικού Μουσείου, μόνος και περήφανος, η ψυχή μου καταβρόχθισε με λύσσα, ο πισινός μου γέμισε κάλους, αλλά το μυαλό μου έκανε το χρέος του, το καθήκον των διανοουμένων: την αντιμετώπιση της πραγματικότητας.

Donald Sassoon: Κανένας δεν αμφισβητεί την ακεραιότητά σου. Η ανάλυσή σου είναι που τίθεται υπό αμφισβήτηση. Αν οι δημοκρατικές κυβερνήσεις μπορούν να αποτελέσουν απειλή για την αστική τάξη, τότε είναι οπωσδήποτε λάθος να συμπεράνουμε, όπως έγραψες στο «Μανιφέστο», ότι το σύγχρονο κράτος δεν είναι παρά μια επιτροπή από μάνατζερ που διευθετούν τις υποθέσεις ολόκληρης της αστικής τάξης.

Καρλ Μαρξ: Λοιπόν, έπεσα τόσο έξω; Δεν είναι αλήθεια ότι όλες οι κυβερνήσεις βρίσκονται υπό τους περιορισμούς των δομών του ίδιου του καπιταλισμού; Και στο τέλος τέλος, δεν ωθούνται να κάνουν όλα όσα χρειάζονται για να εξασφαλίσουν την κερδοφορία του, να εκπαιδεύσουν το εργατικό δυναμικό, να διορθώσουν τις ατέλειές του και να καθαρίσουν τα απορρίμματα που παράγονται κατά τη διαδικασία; Και το πράττουν όλες, όλες είναι σκλάβες των επιταγών του καπιταλισμού: Αριστερά, Δεξιά και Κέντρο, σοσιαλιστές, φασίστες, φιλελεύθεροι και πράσινοι. Οταν έρθουν στην εξουσία πρέπει να κρατήσουν τα ταμεία της παράστασης γεμάτα. Αν η παράσταση πάει καλά, τότε φορολογούν, ξοδεύουν και αναδιανέμουν αυτό κι εκείνο και βοηθούν τον φτωχό και τον αδύναμο όπως έκαναν και οι βικτοριανοί. Οταν τα κέρδη ρέουν, επενδύουν στην ηθική. Οταν τα κέρδη πέφτουν και η οικονομία εισέρχεται σε έναν από τους κύκλους που έχω περιγράψει, η φιλανθρωπία απαξιώνεται όπως η γερασμένη ερωμένη. Τότε οι καλοί σου οι αστοί ανακαλύπτουν ότι δεν μπορείς να φορολογείς και να ξοδεύεις, ότι οι άνεργοι είναι τρακαδόροι, ότι η δημόσια περίθαλψη κοστίζει πολύ και ότι οι ανύπαντρες μητέρες είναι ανάξιες. Η συνείδηση της αστικής τάξης είναι στενά εξαρτημένη από τις διακυμάνσεις του χρηματιστηρίου.

Donald Sassoon: Και ποια είναι η γνώμη σου για τους διανοούμενους;

Καρλ Μαρξ: Πρόκειται για θεωρητικούς δεύτερης διαλογής. Στην πραγματικότητα πρόκειται για πληρωμένους λακέδες των πλουσίων. Το ενδιαφέρον με τους αστούς γραφιάδες είναι ότι πάντα θεωρητικολογούν μετά το γεγονός. Μαζεύουν διανοητικά σκουπίδια, τα γυαλίζουν, τα αποκαλούν θεωρία και τα σερβίρουν ως επιστήμη. Οταν η εξέγερση εναντίον της καπιταλιστικής νεωτερικότητας παίρνει τη μορφή του θρησκευτικού φανατισμού, την αποκαλούν «σύγκρουση των πολιτισμών». Ο κομμουνισμός καταρρέει και δηλώνεται το «τέλος της Ιστορίας». Φτωχέ μου Hegel, τι θα έλεγες τώρα; Την πρώτη φορά ένας μεγάλος διανοητής, τη δεύτερη η φάρσα του Fukuyama;

Donald Sassoon: Ηρέμησε. Ας προχωρήσουμε παρακάτω. Εχω να σε ρωτήσω το εξής: Τι έχεις να πεις για τη Σοβιετική Ενωση, τα γκούλαγκ, τον κομμουνιστικό τρόμο;

Καρλ Μαρξ: Το ήξερα ότι θα με ρωτούσες γι' αυτό. Πρέπει να παραδεχθώ ότι είμαι τόσο ματαιόδοξος όσο και οποιοσδήποτε άλλος άνθρωπος, και ότι όλη αυτή η προσωπολατρία και το λιβάνισμα με κολάκεψαν. Είδα τον εαυτό μου σε χαρτονομίσματα της Ανατολικής Γερμανίας και μια πλατεία «Μαρξ» σε κάθε πόλη της Πρωσίας. Φυσικά, χάρη στις διαφημιστικές ικανότητες του Ενγκελς, στις προσπάθειες του Bernstein και αυτού του απαίσιου ανθρώπου του Kautsky, έγινα ο μεγάλος γκουρού του σοσιαλιστικού κινήματος μετά το θάνατό μου. Συνεπώς οι Ρώσοι εκδυτικιστές έπρεπε να με πάρουν στα σοβαρά όσο και τον ηλεκτρισμό. Επομένως δεν εξεπλάγην καθόλου όταν ο Λένιν αποφάσισε να με κάνει Ευαγγέλιο. Ο Λένιν υπήρξε ένας πολύ έξυπνος πολιτικός με ιδιαίτερο αισθητήριο. Ηταν όμως επίσης ένας φονταμενταλιστής, αποφασισμένος να βρει στο έργο μου τη δικαιολογία για κάθε πολιτική που ήθελε να εφαρμόσει. Επινόησε το «μαρξισμό» σ' αυτή την πορεία. Αυτή η σιχαμένη συνήθεια, χαρακτηριστική των θρησκειών από αμνημονεύτων χρόνων, διαδόθηκε παντού. Αρχισα να έχω την αίσθηση ότι ακόμα και οι λίστες για τα ψώνια μου χρησιμοποιήθηκαν για τους σκοπούς της λειτουργίας τής τάδε ή της δείνα φράξιας του κινήματος. Πάρε, για παράδειγμα, την έννοια της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Ηταν μια φόρμουλα που μηχανεύτηκα για να περιγράψω, ακολουθώντας την αρχαία ρωμαϊκή της χρήση, μια κυβέρνηση εκτάκτου ανάγκης σε περίοδο κρίσης. Πρέπει να έχω χρησιμοποιήσει τούτη τη φράση λιγότερες από δέκα φορές στη ζωή μου. Δεν μπορώ να σου κρύψω την έκπληξή μου όταν διαπίστωσα ότι αυτή η φράση παρουσιάστηκε ως κεντρική ιδέα του μαρξισμού, χρησιμοποιούμενη για να αιτιολογήσει την κυριαρχία ενός και μόνο κόμματος. Τι μπορώ να πω; Και εξεπλάγην ακόμα περισσότερο όταν η πρώτη επονομαζόμενη σοσιαλιστική επανάσταση έλαβε χώρα σε μια βαθιά υπανάπτυκτη σλαβική -αν είναι ποτέ δυνατόν!- χώρα. Αυτό που έκαναν οι μπολσεβίκοι ήταν να ολοκληρώσουν την αστική επανάσταση ενάντια στη ρωσική αστική τάξη, που ήταν πολύ μικρή και ανόητη για να την πραγματοποιήσει. Οι κομμουνιστές χρησιμοποίησαν το κράτος για να δημιουργήσουν ένα σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα. Αν κανείς μπορεί να αποκαλέσει αυτό το πράγμα «δικτατορία του προλεταριάτου», ας το κάνει.

Donald Sassoon: Ομως οι εκκαθαρίσεις, τα εγκλήματα, το αίμα;

Καρλ Μαρξ: Εχω πει ότι το κεφάλαιο γεννιέται στάζοντας από κάθε πόρο του σώματος, από το κεφάλι μέχρι τα πόδια, αίμα και βρωμιά.

Donald Sassoon: Εννοώ τον κομμουνισμό, όχι τον καπιταλισμό.

Καρλ Μαρξ: Η ρωσική επανάσταση δεν ήταν μια σοσιαλιστική επανάσταση εναντίον ενός καπιταλιστικού κράτους. Ηταν μια επανάσταση ενάντια σε μια ημι-φεουδαρχική απολυταρχία, που έγινε για την κατασκευή της μοντέρνας βιομηχανίας και μιας σύγχρονης κοινωνίας. Οι βιομηχανικές επαναστάσεις εμφανίζονται πάντοτε με μεγάλο κόστος, είτε καθοδηγούνται από τους κομμουνιστές είτε από καλλιεργημένους αστούς. Οι σύγχρονοί σου πολιτικοί διαχειριστές, καθώς σκυλεύουν την Ιστορία για να στοιχειοθετήσουν το κατηγορητήριο, μέτρησαν ποτέ τους θανάτους που προκλήθηκαν εξαιτίας της αποικιοκρατίας και του καπιταλισμού; Προσέθεσαν όλους τους Αφρικανούς που πέθαναν στη σκλαβιά πηγαίνοντας προς την Αμερική; 'Η το σφαγιασμό των Αμερικανών Ινδιάνων; Ολους τους θανάτους που προκλήθηκαν από τους καπιταλιστικούς εμφύλιους πολέμους; Ολους αυτούς που πέθαναν από ασθένειες που προκλήθηκαν από τη μοντέρνα βιομηχανία; Ολους τους νεκρούς από τους δυο παγκόσμιους πολέμους; Φυσικά ο Στάλιν και οι όμοιοί του ήταν εγκληματίες. Ομως πιστεύεις πραγματικά ότι η Ρωσία θα μπορούσε να γίνει μια σύγχρονη βιομηχανική δύναμη με δημοκρατικά και ειρηνικά μέσα; Και ποια άραγε πορεία προς την εκβιομηχάνιση έλαβε χώρα χωρίς θύματα κάτω από ένα ήπιο σύστημα πολιτικών ελευθεριών και ανθρώπινων δικαιωμάτων; Σε ποια χώρα: Στην Ιαπωνία, την Κορέα, την Ταϊβάν, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Βρετανία και την αυτοκρατορία της; Ποιες ήταν οι εναλλακτικές απέναντι στον Λένιν, τον Στάλιν και τον κόκκινο τρόμο; Η κοκκινοσκουφίτσα; Η εναλλακτική θα ήταν κάποιος αντισημιτικός κοζάκος δικτάτορας, παρανοϊκός σαν τον Στάλιν (ή τον Τρότσκι, ειλικρινά δεν έχω κάποια ιδιαίτερη προτίμηση), πολύ πιο διεφθαρμένος και λιγότερο ικανός.

Donald Sassoon: Τελικά ήταν όλα αναπόφευκτα;

Καρλ Μαρξ: Αυτό δεν το γνωρίζω, αλλά ούτε κι εσύ. Πώς τολμάς να με εγκαλείς για μια σταγόνα αίμα ή για έναν συγγραφέα στη φυλακή; Επίτρεψέ μου να σου θυμίσω ότι υπήρξα πολιτικός εξόριστος διότι υπερασπίστηκα την ελευθερία της έκφρασης, και έζησα όλη μου τη ζωή σε άθλιες συνθήκες, πεθαίνοντας το 1883, όταν ο Λένιν ήταν δεκατριών ετών και ο Στάλιν τεσσάρων. Θα μπορούσα να έχω γράψει ένα μπεστ σέλερ, τη «Μαύρη Βίβλο του Καπιταλισμού», και να συμπεριλάβω σε λίστα όλα τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομά του. Ομως δεν το έκανα. Εξέτασα τα παραπτώματά του χωρίς πάθος, με έναν ισορροπημένο τρόπο, όπως θα εξέταζα τα αντίστοιχα εγκλήματα του κομμουνισμού σήμερα. Οσο και να μου αρέσει η πολεμική, ήξερα ότι ο καπιταλισμός ήταν καλύτερος από οτιδήποτε άλλο είχε προηγηθεί στο παρελθόν και ότι θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την αληθινή ελευθερία, ελευθερία από την ανάγκη, ελευθερία από το φόβο, ελευθερία από το κράτος, αυτό που είναι ο κομμουνισμός. Λάβε υπόψη σου το κείμενο που έγραψα στην εφημερίδα «New York Daily Tribune» για την ινδική εξέγερση του 1857. Οι Αγγλοι στρατιώτες διεξήγαγαν αποτρόπαια εγκλήματα: βίασαν γυναίκες και έκαψαν ολόκληρα χωριά. Χρησιμοποίησα αυτό το γεγονός προκειμένου να κερδίσω μερικούς πόντους; Δεν το έκανα. Ούτε έγραψα δακρύβρεχτα κείμενα για την καταστροφή των ειδυλλιακών ιθαγενών κοινοτήτων. Αυτές τις κατήγγειλα ως θεμέλια της ασιατικής δεσποτείας και ως εργαλεία δεισιδαιμονίας. Εξήγησα ότι ο βρετανικός ιμπεριαλισμός έφερε μαζί του και διατράνωσε την κοινωνική επανάσταση, αλλά δεν βρήκα κανένα λόγο για να μη θρηνήσω τις καταστροφικές συνέπειες της βρετανικής βιομηχανίας στην Ινδία.

Donald Sassoon: Τι έχεις να πεις για τα πρώιμα κείμενά σου σχετικά με την αλλοτρίωση; Τα γραπτά σου του 1844 ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή τη δεκαετία του 1960. Ο κόσμος διαισθάνθηκε τη σημασία τους για το σύγχρονο κόσμο.

Καρλ Μαρξ: Τρίχες! Ο λόγος που δεν δημοσίευσα αυτού του είδους τα γραπτά ήταν ότι επρόκειτο για ασήμαντες ανοησίες. Ηταν αναμενόμενο ότι η τάξη των απογοητευμένων αστών διανοουμένων θα ασχολούνταν με αυτά. Δεν έχω χρόνο για τέτοια.

Donald Sassoon: Επομένως δεν βρίσκεις καμία συσχέτιση με τον Hegel;

Καρλ Μαρξ: Hegel και πράσινα άλογα! Πρέπει να σου πω ένα μυστικό: Ποτέ δεν διάβασα, ούτε καν στο πόδι, τη Φαινομενολογία του πνεύματος του Hegel ή την Επιστήμη της Λογικής του. Η ζωή είναι τόσο σύντομη!

Donald Sassoon: Αυτό που λες θα προκαλέσει σοκ σε ορισμένους κύκλους!

Καρλ Μαρξ: Ο κόσμος θα έπρεπε να έχει διαβάσει τους μεγάλους Αγγλους οικονομολόγους, τον Adam Smith και τον David Ricardo. Για την ακρίβεια, όχι ακριβώς «Αγγλους». Ο ένας είναι Σκοτσέζος και ο άλλος σεφαραδίτης Εβραίος, άνθρωποι ευφυείς και καλής πάστας, που γνωρίζουν την αξία του χρήματος. Οι Γερμανοί, όπως ο Hegel, μετατρέπουν καπέλα σε ιδέες. Προτιμώ τους Βρετανούς που μετατρέπουν ιδέες σε καπέλα.

Donald Sassoon: Ποια είναι η γνώμη σου για το σημερινό σοσιαλισμό;

Καρλ Μαρξ: Είναι θνησιγενής εδώ και πολύ καιρό. Εκπολίτισε τον καπιταλισμό μέσα στην καρδιά του. Δεν θα μπορούσε να του ζητηθεί κάτι παραπάνω από αυτό. Τώρα εξαφανίζεται ήσυχα. Και ο κομμουνισμός κατέρρευσε αφού ολοκληρώθηκε η αποστολή του: η κατασκευή του καπιταλισμού. Το κατανοούν αυτό ακόμα και στην Κίνα, που θα πρωταγωνιστήσει τον 21ο αιώνα. Στη Ρωσία, όπου γίναμε μάρτυρες της μετάβασης από τον λούμπεν κομμουνισμό στον λούμπεν καπιταλισμό, έχουμε να κάνουμε με μια διαφορετική περίπτωση. Μα πώς μπορείς να χτίσεις οτιδήποτε με τους Ρώσους; Θα έπρεπε όλοι να έχουμε διαβάσει τα μυθιστορήματά τους, να ακούσουμε τη μουσική τους, αλλά σε ό,τι αφορά μια βιώσιμη οικονομία...

Donald Sassoon: Τι πιστεύεις για τον Μπλερ, τον Σρέντερ και τον Τρίτο Δρόμο;

Καρλ Μαρξ: Πρέπει να έχω οπωσδήποτε γνώμη γι' αυτούς τους ανθρώπους; Το να πεις ότι η Ιστορία θα τους ξεχάσει θα τους έπεφτε πάρα πολύ. Στην πραγματικότητα, ούτε καν θα τους αναφέρει. Και αυτό δείχνει πόσο χαμηλά έχει πέσει το σινάφι σου. Στις μέρες μου είχαμε να κάνουμε με τον Βίσμαρκ, τον Λίνκολν, τον Γλάδστονα, τον Ντισραέλι -δηλαδή με πραγματικούς εχθρούς!

Donald Sassoon: Αυτό είναι όλο λοιπόν; Ο θρίαμβος του καπιταλισμού;

Καρλ Μαρξ: Σε μεγάλο βαθμό, ναι. Αλλά ας είμαστε πιο διαλεκτικοί. Δεδομένου ότι ο καπιταλισμός δεν είναι ένα σύστημα στο οποίο όλοι κερδίζουν, θα υπάρχει αντίσταση. Προς το παρόν, πρόκειται μόνο για κάποιες μικρές σέκτες που παίζουν την επανάσταση. Ή το λεγόμενο κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση.

Donald Sassoon: Τι πιστεύεις γι' αυτούς;

Καρλ Μαρξ: Πρόκειται για ένα συνονθύλευμα από ασύνδετα κομμάτια. Αλλά είναι καλύτερο από το τίποτα. Τουλάχιστον αντιστέκονται στο κεφάλαιο, αλλά δεν πρόκειται να αλλάξουν τον κόσμο, ούτε καν να τον εξηγήσουν.

Donald Sassoon: Ο φεμινισμός;

Καρλ Μαρξ: Εχω γράψει ότι οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές είναι αδύνατες χωρίς τη γυναικεία ζύμωση. Εχει όμως ακόμα πολύ δρόμο. Η πλειονότητα των εργατών στον κόσμο είναι αυτή τη στιγμή γυναίκες, αλλά η μεγάλη πλειονότητα των φεμινιστριών δεν είναι εργάτριες. Αυτό που οι περισσότερες δυτικές φεμινίστριες θέλουν, είναι να μοιραστούν την εξουσία με τους δυτικούς άντρες. Και γιατί όχι; Ποια θέλει να είναι χαζο-νοικοκυρά; Ομως αυτό δεν επιφέρει καμία βελτίωση στο γυναικείο στρατό της εργασίας.

Donald Sassoon: Ποια η άποψή σου για την Αμερική;

Καρλ Μαρξ: Πάντα συμπαθούσα τους Γιάνκηδες: ούτε φεουδαρχισμός ούτε στοιχειωμένες παραδόσεις. Φυσικά, έχουν αρκετό φαρισαϊσμό και θρησκεία. Ομως με κάποιο τρόπο βγαίνουν ακόμα πιο δυνατοί από κάθε καπιταλιστική κρίση. Καταπληκτικό σύστημα διακυβέρνησης. Ψευδής δημοκρατία, ψευδείς εκλογές, ψευδές πολιτικό σύστημα, περικυκλωμένο από αγύρτες και άπληστους δικηγόρους. Αυτό επιτρέπει στις επιχειρήσεις να επιτύχουν τους στόχους τους, να αγοράσουν υποψήφιους, μια δωροδοκία εδώ, μια δωροδοκία εκεί. Ο κόσμος δεν μετέχει. Οι μισοί δεν ενδιαφέρονται καν να ψηφίσουν. Για τους άλλους μισούς η πολιτική είναι μια ανώδυνη διασκέδαση, όπως το να βλέπεις το «Ποιος θέλει να γίνει εκατομμυριούχος». Μετέφερα την έδρα της Πρώτης Διεθνούς των εργατών στη Νέα Υόρκη όχι μόνο για να την ελέγχω καλύτερα, αλλά και διότι η Αμερική γινόταν η χώρα των εργατών par excellence. Είναι πραγματικά η μόνη χώρα της εργατικής τάξης στον κόσμο. Τα παιχνίδια τους, η κουλτούρα τους, οι τρόποι τους, το φαγητό τους, όλα όσα χαρακτηρίζουν τους Αμερικανούς, θυμίζουν την εργατική τάξη. Φυσικά, η γηραιά Ευρώπη παραμένει αρκετά σνομπ απέναντί τους, μικρή παρηγοριά για τη χαμένη ηγεμονία της.

Donald Sassoon: Και κάτι τελευταίο: Τι πιστεύεις για τον πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία;

Καρλ Μαρξ: Λοιπόν, στο τέλος ο καθένας επιλέγει τους εχθρούς του. Είναι παράλογο να σκεφθεί κανείς ότι ο καπιταλιστικός κόσμος δεν θα αντιμετώπιζε κάποιο είδος αντίστασης. Οι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές προσέφεραν μια λογική, νεωτερική, σώφρονα αντίσταση. Μοιράστηκαν πολλές από τις αξίες των φιλελεύθερων αντιπάλων τους: τα βασικά δικαιώματα, την ιδέα της λαϊκής δημοκρατίας, τη χειραφέτηση των γυναικών, μια αποστροφή για την οργανωμένη θρησκεία. Ομως από τη στιγμή που οι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές έχασαν τον έλεγχο, τι περιμένεις; Το θρίαμβο της ορθολογικής σκέψης; Φυσικά και όχι. Το πολιτικό κενό γέμισε από φανατικούς φονταμενταλιστές, θρησκευτικούς μισαλλόδοξους, τρελούς μουλάδες. Εξολοθρεύεις τους κομμουνιστές στο Ιράν και έρχεται ο Αγιατολάχ Χομεϊνί. Κάνεις το ίδιο στο Ιράκ, και παίρνεις τον Σαντάμ. Η Σοβιετική Ενωση καταρρέει και αναδύεται ο Οσάμα Μπιν Λάντεν.

Donald Sassoon: Και εσύ; Πώς περνάς τον καιρό σου τώρα;

Καρλ Μαρξ: Ω! Μα διασκεδάζω! Ο Φρίντριχ κι εγώ παίζουμε στο Διαδίκτυο. Ηξερες ότι το όνομα «Καρλ Μαρξ» σκοράρει 367.000 αναφορές στη μηχανή αναζήτησης Google;