Η θεωρία των οικονομικών κρίσεων: εισαγωγή

[apaleutos]

Ποιές είναι οι αιτίες των περιοδικών καπιταλιστικών κρίσεων σαν κι αυτή του 2007-2008 που σημαδεύουν την ιστορία της καπιταλιστικής οικονομίας από το 1825;

Όσα θα γράψω βασίζονται στα θεμελία του Κεφαλαίου του Μαρξ, ένα βιβλίο που μέσα στον πανικό του 2008 κατάφερε να γίνει ξανά μπεστσέλερ. Ωστόσο το Κεφάλαιο, αν και θέτει τα θεμέλια κατανόησης του φαινομένου, δεν έχει ως θέμα τις περιοδικές κρίσεις που περνάει η καπιταλιστική παραγωγή. Ούτε υπάρχει πουθενά στο Κεφάλαιο μέρος που ασχολείται με τις κρίσεις καθ' αυτές.

Από τη στιγμή που οι Μαρξ και Ένγκελς έδωσαν τόση έμφαση στις κρίσεις στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και άλλα έργα, αυτή η έλλειψη φαίνεται παράξενη. Ωστόσο, σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο του Μαρξ, το Κεφάλαιο θα ήταν ένα μόνο έργο δίπλα σε πολλά άλλα έργα οικονομολογίας που σκόπευε να εκπονήσει. Δυστυχώς ο Μαρξ δεν κατάφερε να βρει την ευχέρεια να πραγματοποιήσει το σχέδιο λόγω των δεινών συνθηκών διαβίωσης του και της επιβαρυμένης του υγείας.

Βεβαίως, είναι αδύνατο να γράψει κάποιος άλλος το βίβλιο για τις κρίσεις που θα είχε γράψει ο Μαρξ. Ο λόγος δεν είναι μόνο ότι κανείς άλλος δεν διαθέτει την ιδιοφυία του. Έχει επίσης να κάνει με το εξής: από την εποχή του Μαρξ ο καπιταλισμός έχει μεταβεί από τον βιομηχανικό καπιταλισμό του ελεύθερου καπιταλισμού στον μονοπωλιακό καπιταλισμό. Μετέβη από την μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του 30, την λεγόμενη κεϋνσιανή επανάσταση στις κυβερνητικές οικονομικές πολιτικές, το τέλος του χρυσού κανόνα παγκοσμίως, τον στασιμοπληθωρισμό της δεκαετίας του 70, την νεοφιλελεύθερη αντίδραση από τη δεκαετία του 80 και μετά, την κρίση του 2007-09 και τις συνακόλουθες συνθήκες. Αυτά τα γεγονότα παρέχουν πολύ εμπειρικό υλικό για την θεωρητική επεξεργασία του φαινομένου της κρίσης που δεν διέθετε ο Μαρξ.

Οικονομικές κρίσεις με κυμαινόμενες εντάσεις ξεσπούν στην διεθνή καπιταλιστική αγορά περίπου κάθε 7 με 11 έτη. Αυτό το μοτίβο παρατηρείται από το δεύτερο τέταρτο του 19ου αιώνα. Αυτές οι κρίσεις έχουν ανθέξει όλες τις απόπειρες των καπιταλιστικών κυβερνήσεων να τις εξαλείψουν. Περίοδοι βίαιων κρίσεων ακολουθήθηκαν από περιόδους μετριότερων κρίσεων τις οποίες και πάλι διαδέχτηκαν βαρύτερες κρίσεις.

Οι καπιταλιστές οικονομολόγοι της επικρατούσας τάσης απορρίπτουν τις κρίσεις (τις λένε 'υφέσεις') ως ατυχή γεγονότα ή στην καλύτερη, δευτερογενή φαινόμενα. Στην μαρξιστική θεωρία ωστόσο, οι κρίσεις παίζουν έναν πολύ σημαντικότερο ρόλο. Για να κατανοήσουμε το γιατί παίζουν πράγματι κεντρικό ρόλο πρέπει να κατανοήσουμε μιά άλλη πτυχή του μαρξισμού πιο θεμελιώδης από την θεωρία των κρίσεων - τον διαλεκτικό υλισμό.

Ο διαλεκτικός υλισμός θεωρεί ότι προκειμένου μια ορισμένη μορφή ανθρώπινης κοινωνίας να δώσει τόπο σε μια νέα πρέπει πρώτα η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που χαρακτηρίζει μια ορισμένη εποχή να έρθει σε σύγκρουση με τις υφιστάμενες κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, δηλαδή με αυτό που στην νομική σφαίρα μεταφράζεται ως σχέσεις ιδιοκτησίας. Όταν οξυνθεί αυτή η σύγκρουση καθίσταται πλέον αδύνατη η περαιτέρω πρόοδος της ανθρώπινης κοινωνίας και της οικονομικής παραγωγής εντός του υφιστάμενου πλαισίου των σχέσεων παραγωγής. Η δε οικονομική παραγωγή, η εργασία, θεωρείται το θεμέλιο κάθε ανθρώπινης κοινωνίας από τότε που το είδος μας διαφοροποιήθηκε από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.

Έτσι αρχίζει ένα προτσές επαναστατικού μετασχηματισμού το οποίο αργά ή γρήγορα σπρώχνει όχι μόνο το ιδιοκτησιακό καθεστώς αλλά και την ίδια την ιδεολογική ζωή, ακόμα και τους θρησκευτικούς θεσμούς, στον εναρμονισμό με τις νέες παραγωγικές δυνάμεις και οδηγεί στην διαμόρφωση νέων σχέσεων παραγωγής ή μορφών ιδιοκτησίας τέτοιων ώστε να εκδηλώνονται απρόσκοπτα οι παραγωγικές δυνάμεις.

Για πάραδειγμα, στο κομμουνιστικό μανιφέστο, που γράφτηκε μεταξύ του Δεκέμβρη του 1847 και του Γενάρη του 1848 την επαύριο της παγκόσμιας κρίσης του καπιταλισμού του 1847, ο νεαρός Μαρξ εξήγησε την βαθύτερη αιτία του τέλους της φεουδαλικής κοινωνίας: η ασυμβατότητα της με τις νέες παραγωγικές δυνάμεις των οποίων η ελεύθερη εκδίπλωση απαιτούσε την κατάργηση των μονοπωλιακών εμποδίων της συντεχνιακής παραγωγής και των φεουδαλικών σχέσων στην γεωργία. Στη θέση τους καλούνταν να μπει η λεγόμενη 'ελεύθερη μισθωτή εργασία'.

Οι φεουδαλικές κοινωνικοοικονομικές σχέσεις και το σύστημα ανελεύθερης εργασίας επαρκούσαν για να αναπτυχθούν νέες καινοτόμες τεχνικές στην γεωργία και τις τέχνες στην Ευρωπή από την κατάρρευση της ρωμαικής αυτοκρατορίας και εκείθεν. Ωστόσο, προς το τέλος του Μεσαίωνα περίπου χίλια χρόνια μετά την πτώση της Ρώμης, οι σχέσεις της οικονομικής παραγωγής είχαν προκόψει πολύ και έρχονταν πια σε σύγκρουση με τις υφιστάμενες φεουδαλικές σχέσεις. Έτσι άρχισε μια εποχή επαναστατικού μετασχηματισμού, οι λεγόμενοι νέοι χρόνοι, που είδαν την σταδιακή αποδόμηση του φεουδαλικού κόσμου και έδωσαν τόπο στην σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία με την δημοκρατία, τις ατομικές ελευθερίες, την θεωρητική ισότητα των ατόμων απέναντι στο νόμο, τον διαχωρισμό της εκκλησίας από το κράτος, τις ελέυθερες αγορές με το απρόσκοπτο εμπόριο, τον θεμιτό ανταγωνισμό και πάνω απ' όλα την αγορά εργασίας, την ονομαστικά 'ελεύθερη' εργασία.

Μέχρι αυτό το σημείο πολλοί αστοί ιστορικοί και οικονομολόγοι δεν έχουν πρόβλημα με τον Μαρξ. Λένε όμως ότι από τη στιγμή που παραμερίστηκαν όλοι οι φεουδαλικοί περιορισμοί που έφραζαν την ανάπτυξη της οικονομίας δεν χρειαζόμαστε πλέον άλλες επαναστάσεις. Οι επόμενοι αιώνες θα συνεχίσουν να βλέπουν τον άνθρωπο να αναπτύσσεται χωρίς κανένα κοινωνικό εμπόδιο πάνω στη βάση της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας, του ατομικού ανταγωνισμού και της μισθωτής εργασίας. Η ανθρώπινη κοινωνία έχει φτάσει την τελειότερη μορφή της. Αφού δεν πρόκειται να συμβούν μελλοντικά ουσιαστικές αλλαγές στο ποιόν της οικονομίας και του πολιτικού συστήματος της φιλελεύθερης δημοκρατίας η ιστορία έχει φτάσει ουσιαστικά στο τέρμα της.

Ο σύγχρονος 'νεοφιλελευθερισμός' παλεύει για να πάρει πίσω όλες τις παραχωρήσεις που η εργατική τάξη απέσπασε κατά τα τελευταία 200 χρόνια από την καπιταλιστική άρχουσα τάξη. Οι νεοφιλελεύθεροι υποστηρίζουν ότι αυτές οι παραχωρήσεις πρέπει να φύγουν για να επιταχυνθεί το ποσοστό οικονομικής ανάπτυξης. Μας λένε ότι συνεχίζουν να πολεμούν τον καλό αγώνα των παλαιών φιλελεύθερων πριν από αιώνες ενάντια στα απομεινάρια των φεουδαλικών παρεμβάσεων στην καπιταλιστική εργασία. Λένε ότι ο αγώνας τους εναντίον των παραχωρήσεων στις εργατικές τάξεις θα οδηγήσει στην εξάλειψη της ανεργίας και σε μιά νέα άνοδο του βιωτικού επιπέδου για όλους.

Η πιο ακραία έκφανση του νεοφιλελευθερισμού ήταν η καταστροφή των σχεδιασμένων οικονομιών της ΕΣΣΔ και της ανατολικής Ευρώπης από τις αντικομμουνιστικές κυβερνήσεις που πήραν την εξουσία εκεί την δεκαετία του 80 και του 90. Οι ηγέτες αυτών των καθεστώτων έλεγαν ότι με τον παραμερισμό των εμποδίων που έθεταν οι σχεδιασμένες οικονομίες στην βιομηχανία και την γεωργία θα προέκυπτε μια οικονομική ανάταση που θα οδηγούσε στην μαζική εξύψωση του επιπέδου διαβίωσης όλου του λαού.

Αντί για αυτό είδαμε την βιομηχανική και την γεωργική παραγωγή να κατρακυλούν και με εξαίρεση τα μέλη της νέας καπιταλιστικής τάξης και των υποχείριών τους το επίπεδο διαβίωσης έπεσε στα τάρταρα. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού αντιμετωπίζει ακραία φτώχεια και όλοκληρες περιοχές είδαν ουσιαστική καταστροφή των δομών του σύγρονου πολιτισμού. Τα γεγονότα αυτά μιλούν από μόνα τους. Δεν μπορεί να υπάρξει μεγαλύτερη διάψευση των επαγγελιών του νεοφιλελευθερισμού στην πράξη από αυτό.

Σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους ο Μαρξ έλεγε ότι οι ίδιες οι ελεύθερες καπιταλιστικές σχέσεις, το ίδιο το κεφάλαιο ήταν το νέο εμπόδιο στην εκδίπλωση των παραγωγικών δυνάμεων και της ανθρώπινης κοινωνίας. Οπότε, σύμφωνα με τις αρχές του διαλεκτικού υλισμού, ο καπιταλισμός δεν γίνεται να είναι η τελική μορφή της ανθρώπινης κοινωνίας. 'Αρκεί να αναφέρουμε τις εμπορικές κρίσεις οι οποίες με την περιοδική τους επανεμφάνιση θέτουν υπό βάσανο την ύπαρξη όλοκληρης της αστικής κοινωνίας και καθέ φορά πιο αμείλεικτα' έγραφε ο Μαρξ στο μανιφέστο. 'Σε εκείνες τις κρίσεις ξεσπά μια επιδημία ή οποία σε όλες τις προηγούμενες εποχές θα ήταν αδιανόητη - η επιδημία της υπερπαραγωγής᾿.

Δεν ισχύει απαραίτητα ότι ο καταπιταλισμός θα ξεπεραστεί κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερα σκληρής 'εμπορικής κρίσης' όπως πίστευαν ορισμένοι στο πρώιμο σοσιαλιστικό κίνημα. Ισχύει όμως ότι οι οικονομικές αντιφάσεις που έρχονται συνέχεια στο προσκήνιο εν μέσω των καπιταλιστικών κρίσεων είναι απλώς μια παροδική φάση στην ιστορία της κοινωνικής παραγωγής η οποία πρέπει αργά η γρήγορα να λυθούν με την ανέλιξη μιάς νέας ιστορικά υψηλότερης μεθόδου κοινωνικής παραγωγής προκειμένου να μπορέσει η ανθρωπότητα να ξεπεράσει τα τεράστια κοσμοιστορικά της προβλήματα και να επιβιώσει.

Ο Φρίντριχ Ένγκελς που συνέγραψε από κοινού με τον Μαρξ το κομμουνιστικό μανιφέστο ήταν ένας εξαίρετος άνθρωπος. Επιχειρηματίας του 19ου αιώνα, ο πιο στενός φίλος και συνεργάτης του Καρλ Μαρξ και ένας ασυμβίβαστος υπέρμαχος της παγκόσμιας επανάστασης των εργατικών μαζών. Ο Ένγκελς συνδύαζε μια βαθιά θεωρητική γνώση της πολιτικής οικονομίας με την πρακτική εμπειρία ενός παράγοντα του επιχειρείν ικανό να συμβάλλει στην ορθολογική διαχείριση της εταιρίας κλωστοϋφαντουργίας Engels και Erman έτσι ώστε αυτή να ανθέξει στις κρίσεις που τότε (μέσα του 19ου) συντάραζαν τις παγκόσμιες αγορές σε αυτόν τον κλάδο.

To 1877 o Ένγκελς έγραψε μια πολεμική γνωστή ως Άντι-Ντούρινγκ εναντίον ενός λησμονησμένου Γερμανού διδάκτορα όνοματι Όϊγκεν Ντούρινγκ ο οποίος τότε κέρδιζε επιρροή στο πρώιμο γερμανικό σοσιαλιστικό εργατικό κόμμα, τον πρόδρομο του γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. Ο Ένγκελς δίνει στο έργο μια κλασική περιγραφή των καπιταλιστικών κρίσεων άμεσα κατανοητή σε οποισδήποτε θυμάται την κρίση του 2007-09.

Τον καιρό που γράφτηκε, ο Καρλ Μαρξ ήταν ακόμα εν ζωή αν και η δυνατότητα του να εργάζεται είχε περιοριστεί λόγω επιβαρυμένης υγείας. Αν ο ώριμος Μαρξ διαφωνούσε με το έργο του καλύτερου φίλου του, σίγουρα θα είχε έκφρασει την διαφωνία του. Αντίθετα, πρόσθεσε στο έργο ένα κεφάλαιο από την πένα του. Επομένως μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι το ακόλουθο απόσπασμα από το έργο αντανακλά τις απόψεις όχι μόνο του Ένγκελς αλλά και του ώριμου Μαρξ στο θέμα των κυκλικών κρίσεων.

Έγραφε: 'Είδαμε ότι η συνεχώς εξελισσόμενη τελειοποίηση των σύγχρονων μηχανών μετατρέπεται μέσω της αναρχίας της κοινωνικής παραγωγής σε έναν πειθαναγκαστικό νόμο που εξαναγκάζει τον κάθε βιομήχανο καπιταλιστή ξεχωριστά να φροντίζει για την συνεχή βελτίωση του μηχανολογικού εξοπλισμού του ώστε να αυξάνει την παραγωγική ισχύ που εκπορεύεται από αυτόν. Το απλό γεγονός της δυνατότητας επέκτασης του παραγωγικού πεδίου αποκτά για τον βιομήχανο καπιταλιστή την ισχύ μιας νομοτέλειας. Η τεράστια επεκτασιακή ισχύ της σύγχρονης βιομηχανίας μπροστά στην οποία αυτή των αερίων στην φυσική φαντάζει αστεία, είναι μια αναγκαιότητα τόσο σε ποσοτικούς όσο και σε ποιοτικούς όρους που εύκολα καταβάλλει κάθε αντίσταση. Τέτοια αντίσταση προβάλλουν η κατανάλωση, οι πωλήσεις και οι αγορές για τα προιόντα της σύγχρονης βιομηχανίας. Όμως η δυνατότητα επέκτασης των ίδιων των αγορών σε πλάτος και βάθος ορίζεται από πολύ διαφορετικούς νόμους που ενεργούν με πολύ ηπιότερο νεύρο. Η αντίφαση των δύο παραγόντων οδηγεί σε σύγκρουση και εφόσον η σύγκρουση δεν οδηγεί στην θρύψη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, οι συγκρούσεις λαμβάνουν περιοδικό χαρακτήρα. Η καπιταλιστική παραγωγή γέννησε ακόμα έναν φαύλο κύκλο.'

Ο Ένγκελς βλέπει λοιπόν τις κρίσεις ως συγκρούσεις δύο αντίπαλων δυνάμεων. Η μία δύναμη είναι η δυνατότητα της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας να παρέχουν στους καπιταλιστές τα μέσα να επεκτείνουν την παραγωγή φαινομενικά στο άπειρο και η πίεση στους καπιταλιστές να προωθούν την διαδικασία για να αντέξουν στον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Η άλλη δύναμη είναι οι 'πολύ διαφορετικοί νόμοι' που ορίζουν την επέκταση των αγορών. Αυτοί οι νόμοι ορίζουν ότι οι αγορές, που και αυτές αναπτύσσονται σε πλάτος και βάθος, δεν μπορούν παρά να επεκτείνονται βραδύτερα από την δυνατότητα και την χρεία των καπιταλιστών στην βιομηχανία να επεκτείνουν την παραγωγή.

Δεδομένου ότι το καπιταλιστικό σύστημα μακροπρόθεσμα δεν μπορεί να επιτρέψει στην παραγωγή να αυξάνεται μονίμως ταχύτερα από τις αγορές αυτή η αντίφαση λύνεται περιοδικά μέσω μιας τεράστιας περιστολής της παραγωγής, της καταστροφής των υφιστάμενων παραγωγικών δυνάμεων και της ανεργείας σε μεγάλη κλίμακα. Όμως αυτή η λύση της αντίφασης είναι προσωρινή. Μετά την κρίση και πολλές φορές μετά από χρόνια ύφεσης η παραγωγή εισέρχεται σε μια νέα φάση ζωτικής επέκτασης που ξαναγεμίζει τις αγορές μέχρι να ξεχυθεί και πάλι σε νέες κρίσεις υπερπαραγωγής.

Δεδομένου ότι αυτές οι κρίσεις και οι παρενέργειες της όπως οι παγκόσμιοι πόλεμοι, γίνονται ολοένα καταστροφικότεροι η αντικατάσταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής με τον σοσιαλιστικό γίνεται επιτακτικό ζήτημα και πρέπει οπωσδήποτε να υπάρξει η μετάβαση αλλίως η σύγχρονη κοινωνία δεν θα επιβιώσει και θα γυρίσουμε σε πρωτόγονες συνθήκες. Στο 'αντι-Ντούρινγκ' και στο 'σοσιαλισμός, από την ουτοπία στην επιστήμη' ο Ένγκελς δίνει μια αριστοτεχνική περιγραφή των βασικών αντιφάσεων της καπιταλιστικής παραγωγής. Είναι η αντίφαση μεταξύ της προοδευτικής κοινωνικοποίησης της παραγωγής και της συνεχιζόμενης ατομικής ιδιοποίησης του προιόντος της, η αντίφαση μεταξύ της αναρχίας των αγορών στην παραγωγή συνολικά και του ολοένα πιο κεντροποιημένου, κοινωνικοποιημένου και παγκοσμιοποιημένου χαρακτήρα που λαμβάνει η ίδια η παραγωγή, και μέσα σε όλα αυτά η ολοένα βαθύτερη αντίφαση μεταξύ μιας καπιταλιστικής τάξης που δεν παύει να αβγατίζει τα πλούτη της και μιας εργατικής τάξης που βυθίζεται όλο και πιο βαθιά στην απελπισία.

Ωστόσο, ο Ένγκελς δεν αναπτύσσει τους νόμους που κυβερνούν την ανάπτυξη και την εμβάθυνση των αγορών. Αν και οι αναγνώστες του δεν έχουν αμφιβολία ότι δείχνει το δάχτυλο στις θεμελιώδες αντιφάσεις του καπιταλισμού ως την αιτία που η αγορά αδυνατεί να τρέξει στους ίδιους αναπτυξιακούς ρυθμούς με την παραγωγή, ο Ένγκελς δεν εξηγεί για ποιό λόγο τα πράγματα έχουν έτσι και γιατί δεν μπορούν αλλιώς.

Η αντίφαση μεταξύ ιδιοποιημένου πορισμού του πλούτου και κοινωνικοποιημένης υφής της παραγωγής, η αντίφαση μεταξύ της όλο και αυξανόμενης αναρχίας στην παραγωγή λόγω της ατομικιστικής και ανταγωνιστικής της διάσπασης και του όλο και εντονότερου σχεδιασμού της παραγωγής εντός της καπιταλιστικής εταιρίας και των μετέπειτα γιγαντιαίων καπιταλιστικών πολυεθνικών, η αντίφαση μεταξύ του όλο και πιο έντονου ανταγωνισμού μεταξύ εργατικής και καπιταλιστικής τάξης, όλα αυτά οδηγούν σε μια κατάσταση όπου ο βραδύτερος ρυθμός ανάπτυξης των αγορών δεν συνάδει με τον ταχυτερο ρυθμό αύξησης της παραγωγής. Όμως για ποιό λόγο αυτοί οι παράγοντες οδηγούν σε αυτό το αποτέλεσμα και όχι σε ένα άλλο αποτέλεσμα; Ποιοί μηχανισμοί μεσολαβούν;

Πολλές πολιτικές γενιές έχουν παρέλθει από τότε που ο Ένγκελς εκπόνησε αυτό το μνημειώδες έργο. Οπότε θα νόμιζε κανείς ότι οι μαρξιστές σήμερα θα είχαν μιά απλή απάντηση σε αυτό το ερώτημα στην οποία ομονοούν όλοι τους. Δίνουν όμως πολλές και ενίοτε αντιφατικές εξηγήσεις. Μαλιστά έχει διαμορφωθεί μια κατάσταση όπου οι περισσότεροι μαρξιστές κατά βάση διαφωνούν με τον Ένγκελς και τον Μαρξ και απορρίπτουν την θεώρηση που δείχνει την βιομηχανική υπερπαραγωγή ως την απώτερη αιτία των κυκλικών οικονομικών κρίσεων που σημάδεψαν την ιστορία του καπιταλισμού από το 1825 μέχρι σήμερα.

Θα εξετάσουμε προσεκτικά τις περί κρίσεων θεωρίες που έχουν προτείνει διάφορες σχολές μαρξιστών και θα προβούμε σε δικές μας προτάσεις βασιζόμενες σε πολλές δεκαετίες σκέψης και έρευνας σχετικά με την ιστορία των κρίσεων αρχής γενομενής από το 1825 μέχρι τις μέρες μας για να δώσουμε λύση στην μεγάλη απορία. Την ίδια στιγμή θα εξετάσουμε προσεκτικά τις προσπάθειες των καπιταλιστικών καθεστώτων να αντιμετωπίσουν τις κρίσεις και τι απέγιναν αυτές οι προσπάθειες. Επισής θα δούμε την σχέση μεταξύ κρίσεων, ιμπεριαλισμού και πολεμικών συρράξεων.

Γιατί δεν άφησε ο Μαρξ μια πλήρη θεωρία περί κρίσεων; Η απάντηση δίνεται αν αναλογιστούμε τις προθέσεις του. Αρχικά το Κεφάλαιο προορίζονταν ως μέρος ενός ευρύτερου πρότζεκτ με όνομα 'κριτική της αστικής πολιτικής οικονομίας'. Μαζί με το βιβλίο που ασχολείται με το κεφάλαιο ο Μαρξ σχεδίαζε όπως γνωρίζουμε από την αλληλογραφία του με τον στενό συνεργάτη του
να γράψει έργα για την ιδιοκτησία ακινήτων, την μισθωτή εργασία, το κράτος, το παγκόσμιο εμπόριο και τέλος την παγκόσμια αγορά. Το βίβλιο για την παγκόσμια αγορά θα ήταν πολύ πιθανόν εκείνο στην οποία ο Μαρξ θα εκπονούσε την θεωρία για τις κρίσεις.

Η θεωρία αυτή θα αποτελούσε την κορωνίδα ολόκληρης της κριτικής της πολιτικής οικονομίας γιατί ακριβώς εν καιρώ κρίσεων αναδύονται όλες οι αντιφάσεις της καπιταλιστικής παραγωγής που μέχρι τότε κινούνταν υπογείως. Με την δυσμενή τροπή που πήρε η υγεία του τελικά ο Μαρξ συνειδητοποίηση ότι δεν θα πρόφτανε να ολοκληρώσει το εξαιρετικά πολύπτυχο έργο του. Το κεφάλαιο (και οι τρεις τόμοι μαζί συν τις 'θεωρίες για την υπεραξία') είναι μονάχα το ένα εκ των έξι βιβλίων που σκόπευε να κληροδοτήσει στις νέες γενιές επαναστατών.

Ο Μαρξ στον τρίτο τόμο του κεφαλαίου συμπεριέλαβε στοιχεία που θα βρίσκαμε στο βιβλίο του για την ιδιοκτησία ακινήτων. Σε κάθε περίπτωση ο Μαρξ δεν ἠταν δυνατόν να συμπεριλάβει μια πλήρης θεωρία περί κρίσεων πουθενά στο κεφάλαιο. Μια ολοκληρωμένη θεωρία για τις κρίσεις απλά δεν ταιριάζει στην θεματολογία του συγκεκριμένου έργου.

Γιατί όχι; Και πάλι έχει να κάνει με την 'μαρξική μέθοδο'. Ο Μαρξ πάντοτε άρχιζε από το αφαιρετικό επίπεδο και σιγά σιγά εισχωρούσε στο απτό και υλικό επίπεδο. Όπως οι κρίσεις είναι ο χειροπιαστός πικρός καρπός των βασικών αντιφάσεων του καπιταλισμού που τις συλλαμβάνουμε θεωρητικά έτσι και η μαρξική θεωρία για τις κρίσεις θα αποτελούσε τον τελικό καρπό της κριτικής της πολιτικής οικονομίας.

Δύο είναι τα ώριμα οικονολογικά έργα του Μαρξ που εκδόθηκαν όσο ήταν ακόμα εν ζωή, δηλαδή τα έργα όπου είχε αποσαφηνίσει στην σκέψη του τις πιο σημαντικές του συμβολές στα οικονομικά ζητήματα. Πρόκειται για την 'συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας' του 1859 και τον πρώτο τόμο του κεφαλαίου του 1867.

Άλλα βιβλία του Μαρξ όπως η 'φτώχεια της φιλοσοφίας' και η 'μισθωτή εργασία και το κεφάλαιο' ανήκουν στην πρώιμη περίοδο της ζωής του πριν επεξεργαστεί πλήρως την θεωρία του περι εργατικής δύναμης και υπεραξίας και πολλές άλλες οικονομολογικές ανακαλύψεις κρίσιμες για μια ολοκληρωμένη μαρξική θεωρία των καπιταλιστικών κρίσεων. Η 'αξία, τιμή και κέρδος' που θεωρείται μέρος του ώριμου Μαρξ εκδόθηκε ως φυλλάδιο και βιβλιάριο μετἀ την αποβίωσή του. Ήταν μέρος ενός ντιμπέιτ όπου ο Μαρξ υπεραμύνθηκε των συνδικαλιστικών οργανώσεων σε ένα μίτινγκ του International Workingmen’s Association δηλαδή της πρώτης διεθνούς στο Λονδίνο τον καιρό της έκδοσης του πρώτου τόμου του κεφαλαίου στα γερμανικά.

Τα υπόλοιπα οικονομολογικά έργα του Μαρξ δεν εκδόθηκαν όσο ήταν εν ζωή. Τα 'θεμέλια' (Grundrisse) που θεωρείται το πρώτο από τα οικονομολογικά έργα του ώριμου Μαρξ είναι μια σειρά από σημειώσεις που καταγράφηκαν τον χειμώνα του 1857-58 όταν το ενδιαφέρον του για την οικονομολογία πυροδοτήθηκε από την τοτινή παγκόσμια οικονομική κρίση. Εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Μόσχα το 1939-41. Στα αγγλικά εμφανίστηκε μόλις το 1973 από την εκδοτική Penguin Books με μια νέα μετάφραση από το γερμανόγλωσσο πρωτότυπο από τον Martin Nicolaus. Το 2008 εμφανίστηκε μια νέα έκδοση από την Routledge με επιμελητή τον Marcello Musto.

Τα 'θεμέλια' είναι πλούσιο ορυχείο αλλά ήταν απλώς σημειώσεις κι όχι έργο που προορίζονταν να εκδοθεί υπό αυτή τη μορφή. Μόλις τότε άρχιζε ο Μαρξ να ξεκαθαρίζει πολλές ιδέες του.

Ο πρώτος τόμος του κεφαλαίου (ο μόνος τόμος που ολοκλήρωσε ο ίδιος ο Μαρξ) έχει ως θέμα την καπιταλιστική παραγωγή. Εξηγεί το πως η υπεραξία προκύπτει από την παραγωγή εμπορευμάτων που ανταλάσσονται στην αξία τους στη βάση μιας ώρας (αφαιρετικής) ενσωματωμένης εργασίας για μια ώρα (αφαιρετικής) ενσωματωμένης εργασίας. Ο δεύτερος τόμος αφορά τον κύκλο του κεφαλαίου και το ζήτημα της αναπαραγωγής του. Το θέμα του τρίτου τόμου είναι η καπιταλιστική παραγωγή στο σύνολό της δηλαδή η διαλεκτική της παραγωγής και της ανακύκλωσης του κεφαλαίου.

Ο τρίτος τόμος εισάγει τον αναγνώστη σε κρίσιμες έννοιες όπως εξίσωση του ποσοστού κέρδους, μετασχηματισμός αξιών σε τιμές παραγωγής και νόμος περί της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Ο τομός περιέχει επίσης μέρη για την ιδιοκτησία ακινήτων και για το διαφορικό και απόλυτο μίσθωμα γης που μάλλον προορίζονταν αρχικά για συμπερλίψη σε τόμο εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στο θέμα της γαιοκτησίας. Περιέχει πολλές σκόρπιες παρατηρήσεις για την πίστη, την χρηματιστική αγορά, τα τραπεζικά ιδρύματα, τα νομίσματα, τα επιτόκια και ναι, τις κρίσεις. Ο τόμος εμπλουτίζεται και με σημειώσεις του Ένγκελς που αφορούν χειροπιαστές κρίσεις του 19ου αιώνα και που βασίζονται εν μέρει και στις προσωπικές εμπειρίες του ίδιου ως ενεργού επιχειρηματία στο Μάντσεστερ.

Σε κάθε περίπτωση ο δεύτερος και τρίτος τόμος του κεφαλαίου είναι μια σειρά σημειώσεων που συγκέντρωσε ο Ένγκελς από τα βουνά γραπτών που άφησε ο Μαρξ μετά θάνατον. Επομένως έχουν χαρακτήρα ατελή, ειδικά ο τρίτος. Το υλικό στο βιβλίο 'θεωρίες περί υπεραξίας' που εξέδωσε ο Κάουτσκι από τα σημειώματα του Μαρξ μετά τον θάνατο του Ένγκελς αρχικά προορίζονταν ως παρέκβαση εντός του Κεφαλαίου για την ιστορία της οικονομικής σκέψης.

Από τα δύο βιβλία οικονομολογίας του ώριμου Μαρξ που ολοκλήρωσε ο ίδιος ο Μαρξ, η συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας του 1859 αφορά την φύση των εμπορευμάτων, του χρήματος και των τρεχουσών ισοτιμιών. Είναι πιο γνωστό για την περίφημη εισαγωγή του ενώ το ίδιο το βιβλίο σπάνια διαβάζεται. Μεγάλο μέρος της πραγματείας του έργου, άλλα όχι το σύνολο, υπάρχει 'σε πολύ καλύτερη μορφή' όπως είπε ο Μαρξ, στα πρώτα τρια κεφάλαια του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου που είναι και τα πιο αφαιρετικά ολόκληρου του έργου.

Ο Μαρξ έκανε κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις στο θέμα των κρίσεων σε ένα γράμμα στον N.F. Danielson (έναν Ρώσο λαϊκιστή συγγραφέα) που εστάλη την 10η Απρίλη του 1879 όπου μας δίνει μια αριστοτεχνική ανάλυση της κρίσης που μαίνονταν τότε στην Αγγλία. Λέει ακόμα ότι δεν ήθελε να εκδόσει τον επόμενο τόμο του βιβλίου πριν η κρίση συμμαζευτεί.

Μέχρι και σε αυτό το προχωρημένο στάδιο της ζωής του ο Μαρξ ακόμα συνέχιζε να μαθαίνει περισσότερα για την εξέλιξη της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας και των χειροπιαστών κρίσεών της. Μέχρι το τέλος δεν ήταν μόνο δάσκαλος αλλά και μαθητής. Ο Ένγκελς, στα χρόνια μετά τον θάνατο του Μαρξ το 1883 μέχρι τον δικό του τέλος το 1895 αλληλογραφούσε με πολύ κόσμο και είχε εξίσου πολλά να πει για τις κρίσεις και τις χειροπιαστές εξελίξεις της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας εκείνα τα χρόνια. Αυτές οι επιστολές χρήζουν προσεκτικής μελέτης.

Από τον θάνατο του Ένγκελς και έπειτα πολλοί μαρξιστές προσπάθησαν να αναπτύξουν την μαρξική θεωρία περί κρίσεων βασιζόμενοι συνήθως σε χωρία από τα έργα του Μαρξ που είχαν εκδοθεί όσο ήταν ακόμα εν ζωή. Θα εξετάσουμε τις λύσεις στο παζλ των καπιταλιστικών κρίσεων που πρότειναν αυτοί οι πρώιμοι μαρξιστές καθώς και τις πιο δημοφιλείς θεωρίες που προέκυψαν μετά τον θάνατο του Ένγκελς. Όλες αυτές οι θεωρίες είναι όπως θα δούμε ενδιαφέρουσες και περιέχουν αληθή στοιχεία ωστόσο δεν επαρκούν από μόνες τους.

Θα εξετάσουμε τα νομίσματα, τις ισοτομίες, την πίστη, τα επιτόκια, το τραπεζικό σύστημα, το παγκόσμιο εμπόριο, τον ανταγωνισμό και την διεθνή αγορά. Δεν θα καταφέρουμε βέβαια να δημιουργήσουμε ένα έργο ικανό να αντικαταστήσει αυτό που δεν πρόφτασε να μας δώσει ο Μαρξ. Θα πούμε όμως όλα όσα πρέπει να πούμε για να στηρίξουμε μια σωστή θεωρία για τις παγκοσμίου εμβέλειας και περιοδικά εμφανιζόμενες οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού. Καμία θεωρία περί κρίσεων δεν μπορεί να σταθεί αν δεν καλύψει εξονυχιστικά και με απόλυτη συνέπεια όλα αυτά τα θέματα.

Θα εξετάσουμε και την θεωρία τoυ 'συγκριτικού πλεονεκτήματος' που προτάσσει στις καταπιεσμένες χώρες την ιδέα να αφήσουν τους δασμούς και να ανοίξουν τις αγορές τους στο 'ελεύθερο εμπόριο'. Αυτή η θεωρητική κατασκευή παίζει κεντρικό ρόλο στην επιχειρηματολογία των νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων. Οποισδήποτε εἰχε την κακοτυχία να μελετήσει οικονομολογία στο πανεπιστήμιο έχει εκτεθεί σε αυτή τη θεωρία.

Πάνω σε αυτά τα θεμέλια θα αναπτύξουμε μια θεωρία περί κρίσεων στη βάση των χειροπιαστών συνθηκών της πίστης και του ανταγωνισμού εντός της διεθνούς αγοράς και ριζωμένη στους βασικούς νόμους της κινήσεως του καπιταλισμού που επεξεργάστηκαν οι κλασσικοί πολιτικοί οικονομολόγοι και αργότερα ο ίδιος ο Μαρξ.

Σε άλλα κεφάλαια θα ασχοληθούμε με την χειροπιαστή ιστορία του καπιταλισμού και με ένα ζήτημα που έχει στενή συνάφεια με την θεωρία των κρίσεων, δηλαδή την αμφιλεγόμενη άποψη που δέχονται ορισμένοι μαρξιστές σήμερα (και που απορρίπτουν διαρρήδην οι υπόλοιποι μαρξιστές) ότι εκτός από τους βραχυπρόθεσμους κύκλους εργασιών των 7 με 11 ετών, η καπιταλιστική οικονομία εμφανίζει μια σειρά ακόμα μακρύτερων κύκλων ή κυματισμών που επεκτείνονται σε πολλούς κύκλους εργασιών. Θα δούμε την περίοδο από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το ξέσπασμα της σημερινής κρίσης για να διαπιστώσουμε τι χειροπιαστές αποδείξεις μπορούμε να βρούμε για την ύπαρξη ή την μη ύπαρξη τέτοιων 'μακρών κυματισμών'.

Τέλος θα δούμε την θέωρια του κλονισμού που έχει στενη συνάφεια με την θεωρία των κρίσεων. Αυτό ξεκίνησε ως ντιμπέιτ μεταξύ της Λούξεμπουργκ και άλλων ηγετών του παλαιού γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στο πλαίσιο της μάχης εναντίον του ορίτζιναλ 'ρεβιζιονισμού' του Μπέρνσταιν.

Η Λούξεμπουργκ από τη μία πλευρά και ο Γκρόσμαν με τον Μάτικ από την άλλη προέταξαν δύο αντιφατικές θεωρίες περί κλονισμού. Οι υποστηρικτές και των δύο βερσιόν λένε ότι η καπιταλιστική παραγωγή έχει ένα προκαθορισμένο όριο που δεν μπορεί να ξεπεράσει. Αν και αυτή η θεώρηση τυπικά διακρίνεται από την θεωρία περί κρίσεων που κάνει λόγο για περιοδικές κρίσεις του καπιταλισμού, οι αντιφατικές μεταξύ τους θεωρίες των Λούξεμπουργκ και Γκρόσμαν-Μάτικ προσπαθούν να φωτίσουν τα ίδια εμπερικά φαινόμενα που προσπαθεί να φωτίσει και η θεωρία περί κρίσεων.

Η κρίση του 2007-09 αποκάλυψε για άλλη μια φορά ότι ο Μαρξ είχε δίκιο όταν εξηγούσε ότι οι περιοδικές κυκλικές κρίσεις είναι φαινόμενο εγγενές στον καπιταλισμό και ότι δεν πρόκεται να εξαλειφθεί ποτέ όσο ο συγκεκριμένος τρόπος παραγωγής θα υφίσταται.

Την επαύριο της κρίσης, οι αστοί οικονομολόγοι για άλλη μια φορά κλήθηκαν να βρουν έναν τρόπο να εξασφαλίσουν ότι δεν πρόκεται ποτέ ξανά να συμβούν κρίσεις όπως του 2007-09. Διάφορες (όχι πρωτότυπες) ίδεες προτάχθηκαν που ήθελαν τις τράπεζες να κρατάνε περισσότερο κεφάλαιο σε σχέση με τα ανοίγματά τους. Κατά βάση οι αστοί οικονομολόγοι απλώς ανακυκλώνουν παλιές ιδέες. Η πραγματικότητα είναι ότι ξέμειναν απο έμπνευση στις προσπάθειές τους να σώσουν το καπιταλιστικό σύστημα σκαρφιζόμενοι έστω κάποιον τρόπο να ελέγξουν τις κρίσεις αν όχι να τις εξαλείψουν. Οτιδήποτε θεωρήθηκε εφικτό έχει ήδη εφαρμοστεί. Ο παγκόσμιος χρυσός κανόνας, ο προστατευτισμός, το ελέυθερο εμπόριο, η κατάργηση του παγκόσμιου χρυσού κανόνα, περισσότερη ρύθμιση των τραπεζών και των επιχειρήσεων, απορρύθμιση των τραπεζών και επιχειρήσεων, νομισματικός πληθωρισμός, κρατικά κονδύλια προς αύξηση της ζήτησης, όλα αυτά και άλλα ακόμα εφαρμόστηκαν και τίποτε δεν κατάφερε να νικήσει τις κρίσεις.

Έχουν υπάρξει και πιθανόν θα συνεχίσουν να υπάρχουν -αν και αυτό δεν είναι σίγουρο ακόμα- περίοδοι όπως το 'Great Moderation' του 1983-2007 όπου οι κρίσεις χάνουν προσωρινά την καταστρεπτική ισχύ τους για λόγους που θα εξετάσουμε. Το σίγουρο όμως είναι ότι οι αντιφάσεις της καπιταλιστικής παραγωγής θα συνεχίσουν να αναπαράγονται σε αυξανόμενη κλίμακα όσο ο καπιταλισμός θα επιβιώνει. Αργά η γρήγορα οι αντιφάσεις θα εκτιναχτούν υπο την μορφή σοβαρών οικονομικών κρίσεων όπως κάνουν κατά περιόδους από το 1825.

Δεδομένου ότι οι κρίσεις έχουν μετατραπεί σε μεγαλύτερη απειλή για τον καπιταλισμό, τα κράτη αναγκάζονται να λάβουν όλο και πιο εκτενή και ακριβά μέτρα για να ελέγξουν όσο μπορούν τις δεινότερες συνέπειες. Το αποτέλεσμα ήταν ότι με την πάροδο του χρόνου οι κρίσεις χώνουν όλο και πιο βαθιά το χέρι στα δημοσιονομικά του κράτους. Οπότε, περισσότερο απ΄ ό,τι ίσχυε τον καιρό των κρίσεων του Μαρξ, ή ακόμα και μέχρι τα τέλη του 1920, οι σύγχρονες κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού έχουν λάβει εντονότατο πολιτικό χαρακτήρα.

Αυτή η εξέλιξη φανερώθηκε πλήρως κατά την κρίση του 2007-09. Εκείνη την περίοδο εκδηλώθηκε τόσο πολύ η ανάγκη να πάρει η κοινωνία στα χέρια της την διαχείρηση των μέσων παραγωγής που ακόμα και η ακραία φιλελεύθερη κυβέρνηση του Μπους αναγκάστηκε να κρατικοποιήσει εν μέρει το τραπεζικό σύστημα. Από τότε το τραπεζικό σύστημα έχει εξελιχθεί σε ένα τσιφλίκι λίγων γιγαντιαίων πολυπλόκαμων τραπεζών με την αυξανόμενη τάση να κουμαντάρουν όλοκληρη την οικονομική ζωή και την καπιταλιστική κοινωνία συλλήβδην.

Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιος πρόεδρος του καθεστώτος των ΗΠΑ θα κάνει σοσιαλιστική επανάσταση στο μέλλον σε κάποια μελλοντική κρίση. Όμως όπως εξήγησε ο Ένγκελς, το γεγονός ότι τα καπιταλιστικά καθεστώτα αναγκάζονται να παρεμβαίνουν τόσο έντονα στην σφαίρα της παραγωγής ενώ την ίδια στιγμή κάνουν ότι μπορούν για να αντιστέκονται σε αυτή την ανάγκη σημαίνει ότι το έργο της κοινωνικοποίησης των μέσων της παραγωγής πρέπει να συμβεί όσο πιο σύντομα γίνεται αλλιώς η σύγχρονη κοινωνία θα καταρρεύσει και θα έχουμε επιστροφή στην βαρβαρότητα. Τον όρο 'βαρβαρότητα' εδώ τον εννοούμε κυριολεκτικά με την μαρξική έννοια ενός πρωτόγονου σταδίου στην εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, όχι σαν αόριστο υβριστικό-ρατσιστικό όρο όπως τον χρησιμοποιούν οι αστοί και αντιδραστικοί.

Ποιός όμως θα πραγματοποιήσει αυτό το έργο ανάληψης από την κοινωνία εκ μέρους της κοινωνίας των μέσων παραγωγής; Μα φυσικά η εργατική τάξη, η τάξη που θέτει σε κίνηση τα μέσα παραγωγής και παράγει την υπεραξία που αποτελεί την βάση του κέρδους, του μοναδικού κινήτρου της καπιταλιστικής παραγωγής.

Το δικό μας κίνητρο σε αυτό το πόνημα είναι να εξοπλίσουμε την νέα γενιά των εργατών και των επαναστατών διανοητών ώστε να σταθούν αντάξιοι της κοσμοϊστορικής τους αποστολής. Αφού αφομοιώσουν τα αποτελέσματα των ηττημένων επαναστάσεων του περασμένου 20ου αιώνα, επαναστάσεων που σταμάτησαν στα μέσα του δρόμου και σπρώχτηκαν μεν προς τα πίσω, όχι όμως μέχρι το σημείο εκκίνησης, πρέπει να συνταχθεί νέο κίνημα εργατών έτοιμο να εκπορθήσει τον ουρανό στα πρότυπα της παριζιανής κομμούνας του 1871, της ρωσικής οκτωβριανής επανάστασης και όλων των υπόλοιπων επαναστάσεων που σπρώχθηκαν από τα 'οκτωβριανά κύματα'.

Αυτή όμως τη φορά η έφοδος προς τον ουρανό δεν πρέπει να σταματήσει στο ενδιάμεσο της πορείας. Δεν πρέπει να πάψει μέχρι όλα τα οχυρά του ουρανού να καταληφθούν, να εκκαθαριστούν πλήρως από τον εχθρό και να τεθούν υπό έλεγχο. Δεν υπάρχει εναλλακτική. Με αυτό το έργο θέλουμε να κάνουμε μια ελάχιστη συμβολή στο προκαταρκτικό έργο διαφωτισμού της ερχόμενης επαναστατικής γενιάς για να αφομοιώσει το αληθινό ποιόν της καπιταλιστικής παραγωγής και την αδήριτη αναγκαιότητα να συντριβεί αυτό το σύστημα για να στηθεί στη θέση του ένα νέο βασισμένο στην συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από τους παραγωγούς, μια κομμουνιστική και αταξική κοινωνία.