Σώμα διπλό, αίμα κακό

[Βίνγκιλοτ]

«Η παράδοξη και αντιφατική αρχή της “λαϊκής κυριαρχίας”»[1]

Σε κάποια από τις συζητήσεις τους στο Σβέντμποργκ, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, χαριτολογώντας μάλλον, χαραχτήρισε τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν «εργατική μοναρχία» και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν σχολίασε ότι αυτό θυμίζει κάποια «αλλόκοτα παιγνίδια της φύσης», όπως «ψάρια με κέρατα και άλλα τέρατα της αβύσσου». Εδώ, η αντίφαση γίνεται προφανής και βγάζει γέλιο, ή έστω φέρνει αμέσως χαμόγελο στα χείλη, αν και το 1938, όταν έγινε η συζήτηση αυτή, θα ήταν μάλλον δύσκολο να χαμογελάσει κανείς, πόσο μάλλον να γελάσει. Ίσως όμως μια παρόμοιου τύπου αντίφαση να κρύβεται στην καθιερωμένη πια έκφραση «λαϊκή κυριαρχία».

Να ξεκαθαρίσουμε όμως, καταρχήν, επειδή η πλούσια γλώσσα μας μάς ξεγελάει, ότι εδώ, στην έκφραση αυτή, ο όρος κυριαρχία δεν σημαίνει domination ή dominion (και αντίστοιχα στις άλλες γλώσσες), ούτε εξουσία (power / pouvoir / potere) αλλά sovereignty / souveraineté / sovranità. Η οποία σημαίνει αφενός (στο διεθνές δίκαιο, ας πούμε, ή σε ό,τι απομένει από αυτό) την αυτονομία ή την αυτεξουσιότητα ενός κράτους, όπως π.χ. στην έκφραση «εθνική κυριαρχία» (δεν μπορεί, θα τη θυμόσαστε…), και αφετέρου μια υπέρτατη και απροϋπόθετη εξουσία, όπως αυτή ασκείται από έναν απόλυτο άρχοντα ή ηγεμόνα (ακριβώς τον sovereign / souverain / sovrano). Θα μπορούσαμε να την πούμε ηγεμονία, με την έννοια «το αξίωμα, ή η λειτουργία, του ηγεμόνα», αλλά δυστυχώς η λέξη έχει πιαστεί από το hegemony κοκ, όρο πολύ της μόδας σήμερα, σε διάφορες γκραμσιανές ή ψευδογκραμσιανές εκδοχές. Μ’ αυτή την έννοια της κυριαρχίας / souveraineté, ο (φασίστας) Καρλ Σμιτ μιλούσε με ανυπόκριτο θαυμασμό για τον κυρίαρχο, δηλ. αυτόν που αποφασίζει, κατά την απόλυτη βούλησή του και χωρίς κανένα εξωτερικό περιορισμό.[2]

Η «λαϊκή κυριαρχία» αφορά βέβαια, κυρίως ή καταρχήν, αυτή τη δεύτερη περίπτωση της κυριαρχίας, που παραπέμπει στον ηγεμόνα ή κυρίαρχο – γίνεται άλλωστε λόγος για τον «κυρίαρχο λαό». Τη στιγμή που η έκφραση αυτή, με ρουσοϊκή καταγωγή, είχε λανσαριστεί από τη Γαλλική Επανάσταση (και προκαλούσε ιερό τρόμο στους αντιδραστικούς όλης της Ευρώπης, για λόγους εντελώς άσχετους με τις λεπτότητες της θεωρίας), ένας ισπανός διαφωτιστής, ή αστουριανός αν προτιμάτε, ο Γκασπάρ Μελτσόρ δε Χοβεγιάνος, παρ’ όλη την κριτική του συμπάθεια προς τη Γαλλική Δημοκρατία, παρατήρησε ότι το να μιλάμε για «λαϊκή κυριαρχία» δεν έχει και πολύ νόημα. Κι αυτό επειδή η κυριαρχία συνεπάγεται πάντα μια διάκριση ανάμεσα στον κυβερνήτη και τους υπηκόους του και, άρα, ο λαός δεν θα μπορούσε να είναι «κυρίαρχος του εαυτού του». Για να το πούμε αλλιώς, «λαϊκή κυριαρχία» σημαίνει απλά «λαϊκή βασιλεία» ή «μοναρχία του λαού», σε μία σύγχυση που σμίγει σε ένα τους δυο αντίθετους πόλους του Παλαιού Καθεστώτος. Υπήρχε λοιπόν κάτι το μηχανιστικό στην έκφραση αυτή, δηλ. οι γάλλοι επαναστάτες είχαν την τάση να βάζουν το «λαό» εκεί που προηγουμένως βρισκόταν ο «βασιλιάς», να ονομάζουν «λαϊκό» ό,τι προηγουμένως ονομαζόταν «βασιλικό». Μα θα μπορούσε ποτέ ο λαός να καθίσει, στην κυριολεξία, στο βασιλικό θρόνο;

Λοιπόν, οι ζωγράφοι προσπάθησαν να τον αναπαραστήσουν σ’ αυτή τη θέση. Τι βλέπουμε στους πίνακές τους; Βλέπουμε εύθυμες σκηνές ξεφαντώματος και γλεντιού σε παλάτια που έχουν κυριευτεί με έφοδο, βλέπουμε πληβειακούς πισινούς να κάθονται ξεδιάντροπα σε βασιλικούς θρόνους, εργατικά ή χωριάτικα χοντροπάπουτσα να ποδοπατούν βάναυσα ερμίνες και μετάξια. Απολαυστικό όντως, όμως οι εικόνες αυτές δείχνουν μόνο τη στιγμή που ο λαός γκρεμίζει τη μισητή βασιλική κυριαρχία, δεν τον δείχνουν να ενσαρκώνει κάποια νέα εξουσία ούτε να ενεργεί στο όνομά της: τον βλέπουμε, το πολύ-πολύ, να προσπαθεί να εγκαταστήσει ή να οραματίζεται την εγκατάσταση μιας νέου τύπου εξουσίας, μιας «λαϊκής κυριαρχίας» έστω. Αλλά την ίδια τη «λαϊκή κυριαρχία», σαν κατεστημένη εξουσία, δεν την βλέπουμε ποτέ.

Ο Έρικ Σάντνερ έχει μιλήσει για «το αναπαραστατικό αδιέξοδο κατά το πέρασμα από τη βασιλική στη λαϊκή κυριαρχία»,[3] και ο Έντσο Τραβέρσο σχολιάζει: «Από τη μία, ο πραγματικός λαός, που αποτελείται από μια πληθώρα σωμάτων και βρίσκει την ενότητά του στην επαναστατική δράση, δεν χρειάζεται καμία πλασματική αναπαράσταση: υπάρχει μέσα από τη μάχη του ενάντια στο κράτος και η νίκη του σημαίνει τον θάνατο του παλαιού καθεστώτος και των εκπροσώπων του. […] Από την άλλη, η ανάδυση των συμβόλων και των θεσμών μιας νέας κυριαρχίας συμπίπτει μοιραία με την απόσυρση και την αφάνεια του πλήθους, δηλαδή εκείνου του corpus politicus που αυτά υποτίθεται ότι αναπαριστούν», για να καταλήξει κι αυτός στην «ανέφικτη αναπαράσταση του λαού».[4] Αναπαράσταση-représentation: η ίδια λέξη δηλώνει επίσης την αντιπροσώπευση ή την εκπροσώπηση – και εν προκειμένω το ίδιο ανέφικτο. Η ανάδειξη του λαού σε κυρίαρχο σώμα είναι ένα πλάσμα δικαίου που προϋποθέτει τη διάλυση του λαού σαν συγκεκριμένο σωματικό σύνολο. Όπως αποδείχτηκε επανειλημμένα, για να μπορέσουν κάποιοι «αντιπρόσωποι του λαού» να ασκήσουν γαλήνια τη «λαϊκή κυριαρχία», έπρεπε πρώτα να αδειάσουν οι δρόμοι από τον πραγματικό πλην όμως επαναστατημένο λαό – εν ανάγκη (ή μάλλον συνήθως) με τη βοήθεια του στρατού.

Επιπλέον, το σώμα του λαού που άξιζε να αναπαρασταθεί ή να εκπροσωπηθεί αποδείχτηκε γρήγορα πολύ συρρικνωμένο, με τυπικά κριτήρια για τη συρρίκνωση αυτή, καταρχήν, την ιδιοκτησία και τη μόρφωση – πρόκυψε δηλ. ένας ακόμα διχασμός, το «συγκεκριμένο σωματικό σύνολο» χωρίστηκε σε δύο υποσύνολα, από τα οποία το ένα θεωρήθηκε ανάξιο λόγου. Για την ακρίβεια θεωρήθηκε επικίνδυνο, ακόμα περισσότερο μάλιστα μέσα στο κλίμα του συμβιβασμού ανάμεσα σε παρακμάζουσα αριστοκρατία και ανερχόμενη αστική τάξη, μια συνθήκη που ονομάστηκε «εμμονή του Παλαιού Καθεστώτος».[5] Το είδος του φιλελευθερισμού που πρόκυψε από αυτή τη σύνθεση φοβόταν, ή για να το πούμε πιο σωστά μισούσε τη δημοκρατία, στην οποία έβλεπε μια μορφή αναρχίας και «οχλοκρατίας». Γενικώς, οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί του 19ου αιώνα αντιστοιχούσαν σε κείνο που ονομάστηκε Herrenvolk democracy: μια «δημοκρατία του λαού των κυρίων», αυστηρά περικλεισμένη από σύνορα τάξης, φύλου και φυλής, που απέκλειε από το δικαίωμα ψήφου τα εργαζόμενα στρώματα, τις γυναίκες και τους «ιθαγενείς» του αποικιακού κόσμου.[6] Με άλλα λόγια: ήταν μια υπόθεση για ιδιοκτήτες, άντρες και λευκούς.

Το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε σταδιακά, μέσα στον 20ό αιώνα, και μέσα από αγώνες βέβαια, φτάνοντας στο σημείο να παραχωρηθεί ακόμα και στις γυναίκες (πράγμα που κάποτε είχε θεωρηθεί αδιανόητο), έχει όμως κανείς την εντύπωση ότι αυτή η επέκταση προχωρούσε σε ανάλογο ρυθμό με τη δυνατότητα ελέγχου ή διαμόρφωσης της γνώμης αυτών των σκοτεινών μέχρι τότε σωμάτων. Με τον ίδιο τρόπο, η καταραμένη λέξη «δημοκρατία» έγινε κι αυτή βαθμιαία αποδεχτή, οικουμενικά μάλιστα μετά το 1945 – αλλά μόνο στο βαθμό που μπόρεσε να απαλλαγεί από τις πεζοδρομιακές[7] συνδηλώσεις της, να εξουδετερωθεί, να αποστειρωθεί και, τελικά (πλησιάζοντας στον 21ο αιώνα πια), να αδειάσει από οποιαδήποτε σημασία, φτάνοντας στο σημείο να χρησιμοποιείται σαν ρητορικό συνώνυμο του «καθεστώτος» ή και της «αστυνομίας». Έτσι, και ενώ η απόσταση ανάμεσα στο εκτεταμένο και μαζικό πια σώμα των αντιπροσωπευόμενων και το πολιτικό σώμα των αντιπροσώπων μεγαλώνει διαρκώς, τα συρματοπλέγματα που στήνονται σ’ αυτόν το νεκρό χώρο ονομάζονται συχνά «μέσα προστασίας της δημοκρατίας». Καθώς το ζήτημα της «κυριαρχίας» κρίνεται, στην πράξη, με άλλες διαδικασίες και από άλλες δυνάμεις, απομένουν μόνο οι εκλογικές τελετουργίες (όσο το δυνατό πιο σπάνιες και, πρόσφατα, ολοένα και πιο ασώματες), οι οποίες δεν είναι κι εντελώς ασήμαντες: έχουν τόση σημασία όση συνηθίζεται να έχει μια συμβολική ή θρησκευτική τελετουργία ρουτίνας.[8] Ήδη από το 1925, ένας μεγάλος θεωρητικός του δικαίου, ο Χάνς Κέλσεν, είχε παρατηρήσει ότι μια δημοκρατία θεμελιωμένη στους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς προϋποθέτει πάντα έναν ανώνυμο και σιωπηλό λαό, που δεν συμμετέχει στην επεξεργασία του νόμου: «Είναι σαφές ότι καμία από τις υφιστάμενες “αντιπροσωπευτικές” λεγόμενες δημοκρατίες δεν είναι πραγματικά αντιπροσωπευτική».[9]

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι λοιπόν κι αυτή ένα ψάρι με κέρατα – δηλ. η λαοκρατική ουσία που δηλώνεται στο ουσιαστικό διαψεύδεται και αναιρείται εντελώς από το επίθετο. Για να πούμε την αλήθεια, θα μπορούσαν (θεωρητικά τουλάχιστον) να υπάρχουν κάποιοι δημοκρατικοί αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, π.χ. με αντιπροσώπους όχι μόνιμους ή μακροπρόθεσμους και ανεξέλεγκτους αλλά άμεσα ανακλητούς και με δεσμευτική εντολή, αλλά όλ’ αυτά δεν έχουν την παραμικρή σχέση με αυτό που λέγεται στην πράξη «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» και που ένας ιδιαίτερα διεφθαρμένος πολιτικός, πριν λίγα χρόνια τη χαραχτήρισε «μέγιστη κατάχτηση του πολιτισμού μας» ή κάπως έτσι. Το πέρασμα από την εθελούσια δουλεία στην εξαναγκαστική συναίνεση σημαδεύεται κι αυτό από μια ίσως όχι τυχαία αλλαγή της ισορροπίας ανάμεσα στα δυο ουσιαστικά και τα δύο επίθετα.

Τα δυο σώματα του βασιλιά

Η αφετηρία για όλ’ αυτά ήταν, υποχρεωτικά, τα «δύο σώματα του βασιλιά» του Καντόροβιτς.[10] Ο Ερνστ Καντόροβιτς υπήρξε κι αυτός φασίστας αλλά είχε την καλή τύχη να αποφασιστικοποιηθεί. Όπως πολλοί εύποροι κι αφομοιωμένοι Γερμανοεβραίοι, ήταν πιστός υπήκοος του Ράιχ του Κάιζερ, βίωσε τον εθνικιστικό πυρετό του 1914, πολέμησε (και τραυματίστηκε) στο Μεγάλο Πόλεμο. Μετά την ανακωχή κατατάχτηκε στα Freikorps και, μεταξύ άλλων, συμμετείχε στην άγρια καταστολή της Βαυαρικής Δημοκρατίας των Συμβουλίων. Υποστήριξε την άνοδο του Χίτλερ, μολονότι έβρισκε ακατανόητο τον αντισημιτισμό του: πίστευε μάλλον ότι ήταν δημαγωγικό τέχνασμα του Αδόλφου, μια παραχώρηση στις αφελείς προκαταλήψεις των μαζών. Σταδιακά, υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την πραγματικότητα της ναζιστικής εξουσίας και το 1938, μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων, έφυγε στην Αμερική. Η αποφασιστικοποίησή του διακρίνεται επίσης και στην εξέλιξη του έργου του: από το μυστικιστικό εθνικισμό μιας διάσημης βιογραφίας του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄ (που στάθηκε αγαπημένο βιβλίο πολλών από τους ναζί ηγέτες), το 1927, περνάμε στην απομυθοποίηση του πατριωτισμού στο «Pro Patria Mori» (άρθρο που γράφτηκε αμέσως μετά τον πόλεμο και δημοσιεύτηκε το 1951). Μολονότι έμεινε σ’ όλη του τη ζωή πολιτικά συντηρητικός, αντιστάθηκε στον μακαρθισμό στο όνομα της ελευθερίας της συνείδησης.

Τα δύο σώματα του βασιλιά είναι, όπως μας λέει ο υπότιτλος, Μια μελέτη πάνω στη μεσαιωνική πολιτική θεολογία. Πατώντας πάνω σε χριστολογικές βάσεις (στις θεολογικές ακροβασίες και λεπτολογίες γύρω από τη διπλή φύση του Ιησού), οι θεωρητικοί της βασιλικής εξουσίας είχαν υποστηρίξει πως ο βασιλιάς έχει δύο σώματα, ένα σώμα φυσικό, υλικό, φθαρτό και θνητό, και ένα σώμα πολιτικό, με θεϊκή προέλευση, άυλο, αθάνατο και αιώνιο.[11] Το corpus politicus επενεργεί μέσα στο corpus naturalis, σαν ένα είδος «κρυμμένου Θεού» (deus absconditus) – άρα ο θάνατος του βασιλιά δεν καταλύει το βασίλειό του αλλά σημαδεύει τη «μετανάστευση της ψυχής», δηλαδή του αθάνατου μέρους της βασιλείας, από μια ενσάρκωση σε μια άλλη, επικυρώνοντας τον αιώνιο χαραχτήρα του. Αυτή η μυθοπλασία (όπως τη λέει ο Καντόροβιτς), αυτό το πλάσμα δικαίου, ήθελε να νομιμοποιήσει τη μεταβίβαση της βασιλικής εξουσίας αλλά και να δείξει ότι η εξουσία αυτή ήταν ακατάλυτη: το βασιλικό αξίωμα δεν μπορεί να πεθάνει (dignitas non moritur), οπότε κατά μία έννοια ο βασιλιάς δεν πεθαίνει ποτέ (le roi ne meurt jamais) ή, στη γνωστότερη διατύπωση, «ο βασιλιάς πέθανε, ζήτω ο βασιλιάς» (le roi est mort, vive le roi!). Ωστόσο, η ίδια αυτή θεωρία που είχε σκοπό να επιβάλει και να στεριώσει, καλώντας μεταφυσικές ενισχύσεις, την εξουσία του βασιλέα έπαιξε τελικά ρόλο στην εκκοσμίκευση της εξουσίας αυτής: η ιδέα της διάκρισης των δύο σωμάτων άνοιξε το δρόμο στη διάκριση προσώπου και αξιώματος, με αποτέλεσμα να επιτρέψει, στην Αγγλία του 1649, την αυτονόμηση του κοινοβουλίου από το πρόσωπο του βασιλιά, με τις γνωστές συνέπειες. Στη Γαλλία, από την άλλη, αυτός ο διχασμός δεν έφτασε ποτέ στο σημείο ν’ απομακρύνει το corpus politicus του βασιλιά από το corpus naturalis του, δηλ. να το κατευθύνει προς μια άλλη πολιτική οντότητα. Ήταν λοιπόν ευκολότερο, μετά τον αποκεφαλισμό του βασιλιά, ο δυισμός αυτός να μεταναστεύσει ως είχε (χωρίς κριτική επεξεργασία) στον «λαό», που θεωρήθηκε μετενσάρκωση του βασιλιά – δηλ. απαραίτητο στοιχείο, ως ενοποιητική αρχή, για τη συνέχεια του κράτους. Αυτό είναι σε τελική ανάλυση η «λαϊκή κυριαρχία» και γι’ αυτό το βασιλικό πνεύμα επιβιώνει εντός της σε φασματική μορφή, ή με άλλα λόγια τη στοιχειώνει. Ο Καντόροβιτς είχε λοιπόν δίκιο όταν παρατηρούσε, στην εισαγωγή του διάσημου έργου του, ότι αυτή η θεώρηση της κυριαρχίας δεν αμφισβητεί το δόγμα των «δύο σωμάτων του βασιλιά», το οποίο «έμελλε, με τις κατάλληλες προσαρμογές, να παραμείνει σε ισχύ ως τον 20ό αιώνα».

Ο (φασίστας, για να μην ξεχνιόμαστε) Καρλ Σμιτ στήριξε κι αυτός τη θεωρία του στη μεσαιωνική πολιτική θεολογία, ασφαλώς παίρνοντας ακόμα περισσότερο στα σοβαρά τη θεολογική πλευρά – έφτασε μάλιστα στο σημείο να υποστηρίξει ότι «όλες οι σημαντικές έννοιες της νεοτερικής θεωρίας του κράτους είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες».[12] Από τη δική του πολιτική σκοπιά μπορούσε λοιπόν κι αυτός να χλευάζει εύλογα την αμφισημία της έννοιας του «λαού» στη νεότερη συνταγματική θεωρία: ενώ ο «επίσημα οργανωμένος», δηλαδή διαμορφωμένος και καθορισμένος από το νόμο, κυρίαρχος λαός είναι ένα πλάσμα δικαίου που υπάρχει μόνο μέσω αξιωματούχων που ενεργούν επ’ ονόματί του, ο πραγματικός λαός, αυτός που το δίκαιο τον αγνοεί αλλά αυτόν που εννοεί συνήθως η κοινή γλώσσα, αποτελείται ακριβώς από εκείνους που δεν κυβερνούν, εκείνους που, αποκλεισμένοι από την εξουσία, μπορούν μόνο να «εκφράζουν συμφωνία ή διαφωνία» ή να «επευφημούν».[13] Άλλωστε στο ίδιο συμπέρασμα, από διαφορετικό δρόμο (όχι όμως απαλλαγμένο από θεολογικές νύξεις), φτάνει και ο Τζόρτζο Αγκάμπεν: «Η ίδια λέξη [λαός] καλύπτει τόσο το συνταγματικό πολιτικό υποκείμενο όσο και την τάξη που, ντεφάκτο αν όχι ντεγιούρε, αποκλείεται από την πολιτική».[14]

Αν λοιπόν το πολιτικό σώμα του βασιλιά, ως κοινοβούλιο, μπόρεσε να αποκεφαλίσει το φυσικό σώμα του βασιλιά, ως Κάρολο Α΄, και μάλιστα εν ονόματι του βασιλιά, διόλου περίεργο που οι αντιπρόσωποι του λαού μπορεί να καταδυναστεύουν (κι επίσης να περιφρονούν) το λαό, πάλι εν ονόματι του λαού, ή που έτυχε μια προλεταριακή εξουσία να ντουφεκίσει, όταν χρειάστηκε, πραγματικά προλεταριακά σώματα, κι εδώ εν ονόματι του προλεταριάτου – υπάρχει λοιπόν κάτι το ανησυχητικό σ’ αυτή τη δυιστική αρχή και, επιστρέφουμε ξανά στον Μπρεχτ, είναι απολύτως λογικό εγχείρημα το να διαλύσουν το λαό και να εκλέξουν έναν άλλο στη θέση του. Έργο που έχει παιχτεί κάμποσες φορές, και όχι σπάνια με επιτυχία.

Σημειώσεις

[1] Η έκφραση είναι των Ντέιβιντ Γκρέμπερ και Μάρσαλ Σάλινς, από εδώ.

[2] Στη λογική του Σμιτ, ο κυρίαρχος είναι αυτός που καθορίζει το νόμο αλλά και αυτός που αποφασίζει την αναστολή του στην περίφημη «κατάσταση εξαίρεσης» – η οποία, σ’ αυτό το πλαίσιο της απόλυτης αυθαιρεσίας, ακούγεται σαν αστειάκι. Γιατί, όπως έλεγε ο ύστερος Βάλτερ Μπένγιαμιν, οι αποκάτω δεν γνώρισαν ποτέ άλλη κατάσταση.

[3] Eric L. Santner, The Royal Remains. The People’s Two Bodies and the Endgames of Sovereignty, The University of Chicago Press, 2011, σελ. 95.

[4] Enzo Traverso, «Επαναστατικά σώματα», κεφ. 2 στο Επανάσταση. Διανοητική και πολιτισμική ιστορία, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2023, σελ. 124. Έχω αντλήσει διάφορα στοιχεία, μερικές ιδέες και κάποιες εκφράσεις από αυτό το κεφάλαιο, ιδιαίτερα από την ενότητα «Τα δύο σώματα του λαού».

[5] Κατά τον Άρνο Μάγερ (Arno J. Mayer, The Persistence of the Old Regime: Europe to the Great War, Pantheon Books, 1981), ο μακρύς 19ος αιώνας στάθηκε η εποχή ενός πολιτικού πειραματισμού υβριδικών μορφών ανάμεσα σε μια ανερχόμενη (όχι όμως κυρίαρχη) αστική τάξη και σε μια αριστοκρατία που προσπαθούσε να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και αποτελούσε τον πυρήνα ενός «έμμονου Παλαιού Καθεστώτος», μέσα στο πλαίσιο των Αυτοκρατοριών. Η αριστοκρατία παρέμενε πρότυπο για τις νέες κοινωνικές και οικονομικές ελίτ, που έπλεκαν μαζί της συμβιωτικές σχέσεις (και που πιθήκιζαν τα ήθη της, μερικές φορές με πολύ αστείο τρόπο). Ο Γιούργκεν Όστερχαμελ, από τη μεριά του, προσθέτει ότι, την εποχή εκείνη, ο όρος «αστοί» σήμαινε με πολύ ασαφή τρόπο «αξιοσέβαστα άτομα» («εκείνους που φορούν γάντια») μάλλον παρά μια τάξη καπιταλιστών επιχειρηματιών. Κατά συνέπεια, όλα τα μέλη των ελευθέριων επαγγελμάτων ήταν «αστοί» (κάτι που εξηγεί κάποιες σύγχρονες μεσοταξικές νοσταλγίες, χωρίς υπόσταση πια).

[6] Domenico Losurdo, Il peccato originale del Novecento, Laterza, 1998.

[7] Για να χρησιμοποιήσουμε μιαν αγαπημένη λέξη των εχθρών της καταραμένης δημοκρατίας, πολύ ενδεικτική για τις φοβίες τους.

[8] Η τελετουργία είχε πάντα τους κινδύνους της, μέσα από όσα κρύβει και μέσα από όσα φανερώνει. Η εκλογική τελετουργία έχει κι αυτή τους δικούς της (όσο κι αν έχουν πια μειωθεί στο ελάχιστο), τυχόν παρεκτροπές όμως πατάσσονται με πραξικοπήματα παλαιού ή νέου τύπου, τα οποία (με πολύ βεβιασμένες δικιολογίες) θεωρούνται απολύτως θεμιτά.

[9] Hans Kelsen, General Theory of Law and State [1925], Harvard University Press, 1945, σελ. 289.

[10] Ernst Kantorowicz, The King’s Two Bodies: A Study in Medieval Political Theology [1957], Princeton University Press, 1997.

[11] Ασφαλώς, στο υπόβαθρο της μεσαιωνικής χριστιανικής θεολογίας, υπήρχε η διάχυτη σε πολλές κουλτούρες ιδέα της θεϊκής βασιλείας, που υπονοεί κι αυτή μια διπλή φύση: για να το πούμε με τον τρόπο των Σιλούκ (του Σουδάν), ο βασιλιάς είναι ο θεός, όμως ο θεός δεν είναι ο βασιλιάς. Βλ. επίσης «Μερικά πλάγια σχόλια», δηλ. το επίμετρο του Τέταρτου Κόσμου στις Θέσεις περί βασιλείας ΙΙΙ, των David Graeber και Marshall Sahlins.

[12] Carl Schmitt, Πολιτική θεολογία [1922], μτφ. Π. Κονδύλης, Λεβιάθαν, 1994 / Κουκκίδα, 2016.

[13] Carl Schmitt, Théorie de la Constitution [1928], μτφ. L. Deroche & Ol. Beaud, PUF, 2013.

[14] Giorgio Agamben, Che cos’è un popolo? Mezzi senza fine. Note sulla politica, Bollati Boringhieri, 1996, σελ. 30-34 (ελλ. μτφ. Αθ. Παπαναγιώτου & Θ. Ζαρταλούδης, Μέσα χωρίς σκοπό. Σημειώσεις για την πολιτική & Τι είναι μία διάταξη, Νήσος, 2019).

https://tetartoskosmos.wordpress.com/20 ... %8c/#_ftn2

[πατησιωτης]

επιστρέφουμε ξανά στον Μπρεχτ, είναι απολύτως λογικό εγχείρημα το να διαλύσουν το λαό και να εκλέξουν έναν άλλο στη θέση του

Αυτό πάντως είχε μια ρεαλιστική κρυφή πλευρά τότε που ελέχθη και η οποία δεν φαίνεται πουθενά στο κείμενο,το οποίο φαινομενικά είναι απλώς μια ειρωνική αντιστροφή των συνταγματικών προβλέψεων.
Η πλευρά αυτή γίνεται αντιληπτή μόνον εάν ληφθει υπ όψιν σε ποιόν λαό αναφέρεται και γιατί υπήρχε αυτή η πιθανότητα τότε.
Το ποίημα αναφέρεται στην καταστολή της εξέγερσης στην Ανατολική Γερμανία.Εκείνοι που εξεγέρθηκαν πίστευαν εκτός των άλλων ότι η εξουσία εναντίον της οποίας εξεγέρθηκαν εξέταζε το ενδεχόμενο για να καλύψει τη συνεχή διαρροή προς τη Δυτική Γερμανία μέσω Βερολίνου να φέρει Ρώσους και άλλους Σοβιετικούς να κατοικήσουν στην Ανατολική Γερμανία.Ήδη σε όλη την Ανατολική Πρωσσία ο πληθυσμός είχε αντικατασταθεί από Ρώσους κσι το ίδιο είχε συμβεί στα τέως γερμανικά εδάφη που απέκτησε μετά τον πόλεμο η Πολωνία.
Συνεπώς η αντικατάσταση λαού (διάλυση του λαού και εκλογή άλλου) ήταν μια ρεαλιστική πιθανότητα.Τελικώς εκρίθη ότι θα ήταν πολύ χοντρό να μείνει το Βερολίνο χωρίς γερμανικό πληθυσμό και αντ΄αυτού ανηγέρθη το "αντιφασιστικό Τείχος" που τους μάντρωσε εκόντες άκοντες όλους.Έτσι η Ανατολική Γερμανία παρέμεινε γερμανική.
Σήμερα οι συγκεκριμένοι δεν κινδυνεύουν να διαλυθούν ως λαός αντικαθιστάμενοι από Ρώσους - από αυτό κινδυνεύουν οι Ουκρανοί και μερικοί άλλοι - αλλά από μεσανατολίτες που εισάγει η κυβέρνησή τους πάλι - refugees welcome - και αντιδρούν στρεφόμενοι προς το AFD.
Οι μετακινήσεις πληθυσμών και αντικαταστάσεις λαών,άρα η πραγματική διάλυσή τους και η εκλογή άλλων λαών από τις κυβερνήσεις τους κατά το ποίημα είναι σύνηθες φαινόμενο των αυτοκρατοριών.

[Βίνγκιλοτ]

Από αυτό το κείμενο κατάφερες εσύ να κάνεις μια σύνδεση με την ψεκασμένη θεωρία της αντικατάστασης πληθυσμού;

[πατησιωτης]

Για το ποίημα του Μπρεχτ έγραψα αλλά και επί της ουσίας μια εξουσία που προέρχεται από ένα λαό που δεν μπορεί να τον αλλάξει δεν μπορεί να αποκλίνει πέρα από ένα όριο από τις τάσεις του παρά την αυτονομία που πάντα έχει αυτή ως εκτελεστική εξουσία.Η ριζική λύση σε περίπτωση μεγάλης αντίθεσης είναι μόνο η αλλαγή ενός εκ των δύο,της κυβέρνησης ή του λαού.