Ασκληπιός-Απόλλων-Ασγελάτας: Η ανατολική διασύνδεση
Δημοσιεύτηκε: 30 Σεπ 2020, 21:04
Το θέμα εξετάζει την πιθανή σχέση του Απόλλωνα και του γιου του, Ασκληπιού, όσον αφορά την ιατρική τους έκφανση με μια θεότητα της αρχαίας Ανατολής και συγκεκριμένα της ακκαδικής-βαβυλωνιακής παράδοσης. Πρόκειται για την θεότητα Azugallatu (Γκούλα) της Μεσοποταμίας.
Παραθέτω λοιπόν αποσπάσματα από το εξαίρετο βιβλίο του Walter Burkert, Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός – Η Επίδραση της Ανατολής, (με λίγες τροποποιήσεις και συντομεύσεις) που προσπαθούν να τεκμηριώσουν την παραπάνω σχέση. Ξεκινάμε.
.....................................................................................
Στο ιερό της Ήρας στη Σάμο βρέθηκαν λίγα μικρά αγαλματίδια ανατολικής προέλευσης της αρχαϊκής εποχής που αποτελούν μια από τις ισχυρότερες μαρτυρίες για βαβυλωνιακές εισαγωγές όσον αφορά δαίμονες νόσων και θεράποντες ιατρούς. Τα χάλκινα αυτά αγάλματα αναπαριστούν έναν άνδρα σε στάση προσευχής μαζί με έναν σκύλο. Όπως επιβεβαιώνουν παρόμοια ευρήματα από τη Βαβυλωνία και κείμενα σε σφηνοειδή γραφή, οι μορφές αυτές συνδέονται με τη βαβυλωνιακή θεά της θεραπείας Γκούλα του Ισίν γνωστής και ως Azugallatu η «μεγάλη θεραπεύτρια». Στη λατρεία αυτής της θεάς θυσιάζονταν σκύλοι.
https://en.wikipedia.org/wiki/Nintinugga
Το γεγονός ότι διάφορα αγαλματίδια αυτού του τύπου ήταν αφιερωμένα στην Ήρα της Σάμου δεν μπορεί να είναι τυχαία αφού συχνά οι άνθρωποι ζητούσαν θεραπευτική βοήθεια από θεές.
(Κυνηγός με σκύλο από τη Σάμο στην αριστερή εικόνα και παρόμοιο άγαλμα από τη Νιπούρ της Μεσοποταμίας στην δεξιά εικόνα)
http://melammu-project.eu/database/gen_ ... 01536.html
Δεν είναι ξεκάθαροι πώς έφτασαν αυτά τα αγαλματίδια στη Σάμο. Θα μπορούσαν να τα έχουν φέρει ξένοι έμποροι από την ανατολή ή Έλληνες έμποροι που επισκέπτονταν την Ανατολή όπως ο αδερφός του Αλκαίου, Αντιμενίδας που είχε υπηρετήσει και ως μισθοφόρος στη Βαβυλώνα. Το σίγουρο είναι ότι η έννοια της αρρώστιας ξεπερνάει εύκολα τα γλωσσικά σύνορα και αν ένα φυλαχτό φαίνεται να είναι αποτελεσματικό σε μια κουλτούρα γίνεται εύκολα αποδεκτό και σε άλλες.
Η πραγματική ιστορία όμως τώρα αρχίζει. Ο εντυπωσιακός ρόλος του σκύλου στη λατρεία του ελληνικού θεού της θεραπείας Ασκληπιού μας ωθεί να ψάξουμε παραπέρα. Ένας σκύλος στεκόταν δίπλα στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού στο ναό του στην Επίδαυρο. Ένα αναθηματικό ανάγλυφο από το ίδιο μέρος παρουσιάζει σκύλους δίπλα στους γιους του Ασκληπιού. Ο μύθος λέει ότι ως παιδί ο Ασκληπιός εκτέθηκε στο όρος Κυνόρτιο, όπου τρεφόταν από ένα θηλυκό σκυλί και ότι τον βρήκαν κυνηγοί με σκυλιά – κυνηγέται. Η πραγματική λατρεία έρχεται στο προσκήνιο με την απαίτηση μιας lex sacra από το ιερό του Ασκληπιού στον Πειραιά: αναφέρεται ότι εκείνος που αναζητά τη θεραπεία πρέπει να κάνει μια προκαταρκτική θυσία τριών γλυκισμάτων στον Μαλεάτα, στον Απόλλωνα, στον Ερμή, στην Ιασώ, στην Ακεσώ και στην Πανάκεια και τέλος στα «σκυλιά και στους κυνηγέτες», δηλαδή στους κυνηγούς.
Η εικόνα αυτή παραπέμπει στα χάλκινα αγάλματα από το Ναό της Ήρας που είδαμε προηγουμένως. Ενδεχομένως τέτοια αγάλματα να υπήρχαν και στο ιερό του Ασκληπιού στον Πειραιά. Τα σκυλιά και οι κυνηγέτες ως αποδέκτες μιας προκαταρκτικής θυσίας εμφανίζονται και σε μια χονδροειδή θρησκευτική παρωδία του κωμικού ποιητή Πλάτωνα. Η ύπαρξη αυτής της λατρείας δηλώνει μια ιδιαίτερη συμφωνία Ανατολής-Δύσης στο βασίλειο των θεραπόντων ιατρών.
Ενδιαφέρουσες είναι και οι μαρτυρίες που μας παρέχει η γλωσσολογία. Η Γκούλα, θα της θεραπείας, είδαμε ότι ονομάζεται και Azugallatu (η μεγάλη ιατρός) ενώ επίσης θεωρείται «αφέντρα των σκυλιών και των κυνηγετών». Το αξιοσημείωτο είναι ότι στην Ανάφη των Κυκλάδων λατρεύουν τον Απόλλωνα ως Ασγελάτα και τον τιμούν με μια γιορτή που ονομάζεται Ασγελαία. Το όνομα αυτό που δεν ηχεί ελληνικό έχει συχνά τραβήξει την προσοχή, κυρίως επειδή δεν ηχεί και πολύ διαφορετικά από το όνομα του γιου του Απόλλωνα, Ασκλαπιός/Ασκληπιός το οποίο ομοίως δεν έχει γνωστή ετυμολογία. Τα ονόματα Αζ(ου)γαλλάτ(ου) και Ασγελάτ(α)ς ηχούν πολύ όμοια. Η ακολουθία των συλλαβών είναι αρκετά περίπλοκη ώστε η απλή σύμπτωση να αποκλείεται και το νόημα ταιριάζει: η ιδιότητα του θεραπευτή είναι μια από τις μεγαλύτερες τιμές του Απόλλωνα ο οποίος ρητώς αποκαλείται ιητρός σε άλλες θρησκευτικές λατρείες.
Επομένως η ονομασία της γιορτής Ασγελαία πρέπει πράγματι να είναι μεταγενέστερη και να έχει ανασκευαστεί από το όνομα Ασγελάτας σαν να είχε την ελληνική κατάληξη -τας, -της. Εάν αποδεχτούμε την εξίσωση Αζουγαλλάτου/Ασγελάτας, σημαίνει ότι κάποτε θα πρέπει να υπήρξε κάποιος θεραπευτής στο νησί αυτό που επικαλέστηκε το όνομα της μεσοποταμιακής Αζουγαλλάτου ενάντια σε κάποιο λοιμό και προφανώς πέτυχε να απομακρύνει την αρρώστια. Στο εξής άρχισαν να λατρεύουν εκεί τον Απόλλωνα τον Ασγελάτα, όπως στις Βάσσες θεωρούσαν ότι ο Απόλλων ο Επικούριος συνέδραμε στην καταπολέμηση του μεγάλου λοιμού ή όπως επρόκειτο να λατρευτεί πολύ αργότερα στη Βενετία η Σάντα Μαρία ντε λα Σαλούτε. Ο Απόλλων ο Ασγελάτας, έτσι παρέχει την πιο άμεση απόδειξη της διείσδυσης των χαρισματικών χειροπρακτών της ανατολικής παράδοσης στην αρχαϊκή Ελλάδα, που αποτελεί παράλληλο των χάλκινων αγαλματιδίων της Γκούλα που βρέθηκαν στη Σάμο.
Ο τρόπος με τον οποίο η ελληνική γλώσσα απορροφά και καταπνίγει αυτούς τους ξένους όρους είναι ιδιαίτερα εμφανής σε αυτή την περίπτωση. Η φαινομενικά παρόμοια μορφή Αιγλάτας μαρτυρείται από πολύ νωρίς στην Ανάφη, ο «Απόλλων του ακτινοβολούντος ουρανού». Το επίθετο αυτό εισχώρησε επίσης στο μύθο των Αργοναυτών και εμφανίζεται σε αφιερώσεις από τον 5ο κιόλας αιώνα π.Χ. Ποιος θα μπορούσε να μαντέψει την ύπαρξη ακκαδικών πίσω από τόσο ξεκάθαρα ελληνικά; Είναι ευτύχημα το γεγονός ότι τα παράξενα αλλά επίσημα ονόματα της λατρείας και της γιορτής έχουν διατηρηθεί σε ορισμένες επιγραφές. Είναι εμφανές ότι το όνομα Ασγελάτας είναι η lectio difficilior, συνεπώς αρχαιότερο του Αιγλάτας. Το όνομα Ασγελάτας μπορεί επομένως να αποδοθεί στην αρχαϊκή εποχή του αργότερο. Έτσι οι εξωτερικές μαρτυρίες οδηγούν κοντά στην ανατολίζουσα περίοδο στην οποία ανήκουν οι Σάμιοι κυνηγέτες.
Τέλος, μια περαιτέρω αναφορά σε μια λέξη από τον κόσμο του ιατρού Ασκληπιού είναι η εξής: μια λέξη για τον πονοκέφαλο ή τη ζάλη που μαρτυρείται στα Αριστοτέλεια Προβλήματα είναι η λέξη κάρος. Δεν έχει σίγουρη ετυμολογία. Όμως στα ακκαδικά η λέξη karu σημαίνει «να ζαλίζεσαι» και στα συγγενικά αραμαϊκά η λέξη karah σημαίνει «να είσαι άρρωστος». Η σύμπτωση είναι αρκετά πιθανή με μια τέτοια αλληλουχία φωνημάτων αλλά θα μπορούσε επίσης να υποθέσει κανείς ότι ο όρος αυτός έφτασε στους Έλληνες με την ανατολική μόδα των συμποσίων, ειδικά με την εμφάνιση των ανακλίντρων στη θέση καρεκλών στα οποία μπορεί να ξαπλώσει κανείς (κλίναι), πράγμα το οποίο είναι χαρακτηριστικό των ελληνικών συμποσίων του έβδομου αιώνα αλλά που πρώτα έκανε την εμφάνισή του με τον Ασουρμπανιμπάλ. Αν ο όρος κάρος είναι ανατολικός κατά ασυνήθιστο τρόπο απέφυγε τη συγκάλυψη.
Παραθέτω λοιπόν αποσπάσματα από το εξαίρετο βιβλίο του Walter Burkert, Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός – Η Επίδραση της Ανατολής, (με λίγες τροποποιήσεις και συντομεύσεις) που προσπαθούν να τεκμηριώσουν την παραπάνω σχέση. Ξεκινάμε.
.....................................................................................
Στο ιερό της Ήρας στη Σάμο βρέθηκαν λίγα μικρά αγαλματίδια ανατολικής προέλευσης της αρχαϊκής εποχής που αποτελούν μια από τις ισχυρότερες μαρτυρίες για βαβυλωνιακές εισαγωγές όσον αφορά δαίμονες νόσων και θεράποντες ιατρούς. Τα χάλκινα αυτά αγάλματα αναπαριστούν έναν άνδρα σε στάση προσευχής μαζί με έναν σκύλο. Όπως επιβεβαιώνουν παρόμοια ευρήματα από τη Βαβυλωνία και κείμενα σε σφηνοειδή γραφή, οι μορφές αυτές συνδέονται με τη βαβυλωνιακή θεά της θεραπείας Γκούλα του Ισίν γνωστής και ως Azugallatu η «μεγάλη θεραπεύτρια». Στη λατρεία αυτής της θεάς θυσιάζονταν σκύλοι.
https://en.wikipedia.org/wiki/Nintinugga
Το γεγονός ότι διάφορα αγαλματίδια αυτού του τύπου ήταν αφιερωμένα στην Ήρα της Σάμου δεν μπορεί να είναι τυχαία αφού συχνά οι άνθρωποι ζητούσαν θεραπευτική βοήθεια από θεές.
(Κυνηγός με σκύλο από τη Σάμο στην αριστερή εικόνα και παρόμοιο άγαλμα από τη Νιπούρ της Μεσοποταμίας στην δεξιά εικόνα)
http://melammu-project.eu/database/gen_ ... 01536.html
Δεν είναι ξεκάθαροι πώς έφτασαν αυτά τα αγαλματίδια στη Σάμο. Θα μπορούσαν να τα έχουν φέρει ξένοι έμποροι από την ανατολή ή Έλληνες έμποροι που επισκέπτονταν την Ανατολή όπως ο αδερφός του Αλκαίου, Αντιμενίδας που είχε υπηρετήσει και ως μισθοφόρος στη Βαβυλώνα. Το σίγουρο είναι ότι η έννοια της αρρώστιας ξεπερνάει εύκολα τα γλωσσικά σύνορα και αν ένα φυλαχτό φαίνεται να είναι αποτελεσματικό σε μια κουλτούρα γίνεται εύκολα αποδεκτό και σε άλλες.
Η πραγματική ιστορία όμως τώρα αρχίζει. Ο εντυπωσιακός ρόλος του σκύλου στη λατρεία του ελληνικού θεού της θεραπείας Ασκληπιού μας ωθεί να ψάξουμε παραπέρα. Ένας σκύλος στεκόταν δίπλα στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού στο ναό του στην Επίδαυρο. Ένα αναθηματικό ανάγλυφο από το ίδιο μέρος παρουσιάζει σκύλους δίπλα στους γιους του Ασκληπιού. Ο μύθος λέει ότι ως παιδί ο Ασκληπιός εκτέθηκε στο όρος Κυνόρτιο, όπου τρεφόταν από ένα θηλυκό σκυλί και ότι τον βρήκαν κυνηγοί με σκυλιά – κυνηγέται. Η πραγματική λατρεία έρχεται στο προσκήνιο με την απαίτηση μιας lex sacra από το ιερό του Ασκληπιού στον Πειραιά: αναφέρεται ότι εκείνος που αναζητά τη θεραπεία πρέπει να κάνει μια προκαταρκτική θυσία τριών γλυκισμάτων στον Μαλεάτα, στον Απόλλωνα, στον Ερμή, στην Ιασώ, στην Ακεσώ και στην Πανάκεια και τέλος στα «σκυλιά και στους κυνηγέτες», δηλαδή στους κυνηγούς.
Η εικόνα αυτή παραπέμπει στα χάλκινα αγάλματα από το Ναό της Ήρας που είδαμε προηγουμένως. Ενδεχομένως τέτοια αγάλματα να υπήρχαν και στο ιερό του Ασκληπιού στον Πειραιά. Τα σκυλιά και οι κυνηγέτες ως αποδέκτες μιας προκαταρκτικής θυσίας εμφανίζονται και σε μια χονδροειδή θρησκευτική παρωδία του κωμικού ποιητή Πλάτωνα. Η ύπαρξη αυτής της λατρείας δηλώνει μια ιδιαίτερη συμφωνία Ανατολής-Δύσης στο βασίλειο των θεραπόντων ιατρών.
Ενδιαφέρουσες είναι και οι μαρτυρίες που μας παρέχει η γλωσσολογία. Η Γκούλα, θα της θεραπείας, είδαμε ότι ονομάζεται και Azugallatu (η μεγάλη ιατρός) ενώ επίσης θεωρείται «αφέντρα των σκυλιών και των κυνηγετών». Το αξιοσημείωτο είναι ότι στην Ανάφη των Κυκλάδων λατρεύουν τον Απόλλωνα ως Ασγελάτα και τον τιμούν με μια γιορτή που ονομάζεται Ασγελαία. Το όνομα αυτό που δεν ηχεί ελληνικό έχει συχνά τραβήξει την προσοχή, κυρίως επειδή δεν ηχεί και πολύ διαφορετικά από το όνομα του γιου του Απόλλωνα, Ασκλαπιός/Ασκληπιός το οποίο ομοίως δεν έχει γνωστή ετυμολογία. Τα ονόματα Αζ(ου)γαλλάτ(ου) και Ασγελάτ(α)ς ηχούν πολύ όμοια. Η ακολουθία των συλλαβών είναι αρκετά περίπλοκη ώστε η απλή σύμπτωση να αποκλείεται και το νόημα ταιριάζει: η ιδιότητα του θεραπευτή είναι μια από τις μεγαλύτερες τιμές του Απόλλωνα ο οποίος ρητώς αποκαλείται ιητρός σε άλλες θρησκευτικές λατρείες.
Επομένως η ονομασία της γιορτής Ασγελαία πρέπει πράγματι να είναι μεταγενέστερη και να έχει ανασκευαστεί από το όνομα Ασγελάτας σαν να είχε την ελληνική κατάληξη -τας, -της. Εάν αποδεχτούμε την εξίσωση Αζουγαλλάτου/Ασγελάτας, σημαίνει ότι κάποτε θα πρέπει να υπήρξε κάποιος θεραπευτής στο νησί αυτό που επικαλέστηκε το όνομα της μεσοποταμιακής Αζουγαλλάτου ενάντια σε κάποιο λοιμό και προφανώς πέτυχε να απομακρύνει την αρρώστια. Στο εξής άρχισαν να λατρεύουν εκεί τον Απόλλωνα τον Ασγελάτα, όπως στις Βάσσες θεωρούσαν ότι ο Απόλλων ο Επικούριος συνέδραμε στην καταπολέμηση του μεγάλου λοιμού ή όπως επρόκειτο να λατρευτεί πολύ αργότερα στη Βενετία η Σάντα Μαρία ντε λα Σαλούτε. Ο Απόλλων ο Ασγελάτας, έτσι παρέχει την πιο άμεση απόδειξη της διείσδυσης των χαρισματικών χειροπρακτών της ανατολικής παράδοσης στην αρχαϊκή Ελλάδα, που αποτελεί παράλληλο των χάλκινων αγαλματιδίων της Γκούλα που βρέθηκαν στη Σάμο.
Ο τρόπος με τον οποίο η ελληνική γλώσσα απορροφά και καταπνίγει αυτούς τους ξένους όρους είναι ιδιαίτερα εμφανής σε αυτή την περίπτωση. Η φαινομενικά παρόμοια μορφή Αιγλάτας μαρτυρείται από πολύ νωρίς στην Ανάφη, ο «Απόλλων του ακτινοβολούντος ουρανού». Το επίθετο αυτό εισχώρησε επίσης στο μύθο των Αργοναυτών και εμφανίζεται σε αφιερώσεις από τον 5ο κιόλας αιώνα π.Χ. Ποιος θα μπορούσε να μαντέψει την ύπαρξη ακκαδικών πίσω από τόσο ξεκάθαρα ελληνικά; Είναι ευτύχημα το γεγονός ότι τα παράξενα αλλά επίσημα ονόματα της λατρείας και της γιορτής έχουν διατηρηθεί σε ορισμένες επιγραφές. Είναι εμφανές ότι το όνομα Ασγελάτας είναι η lectio difficilior, συνεπώς αρχαιότερο του Αιγλάτας. Το όνομα Ασγελάτας μπορεί επομένως να αποδοθεί στην αρχαϊκή εποχή του αργότερο. Έτσι οι εξωτερικές μαρτυρίες οδηγούν κοντά στην ανατολίζουσα περίοδο στην οποία ανήκουν οι Σάμιοι κυνηγέτες.
Τέλος, μια περαιτέρω αναφορά σε μια λέξη από τον κόσμο του ιατρού Ασκληπιού είναι η εξής: μια λέξη για τον πονοκέφαλο ή τη ζάλη που μαρτυρείται στα Αριστοτέλεια Προβλήματα είναι η λέξη κάρος. Δεν έχει σίγουρη ετυμολογία. Όμως στα ακκαδικά η λέξη karu σημαίνει «να ζαλίζεσαι» και στα συγγενικά αραμαϊκά η λέξη karah σημαίνει «να είσαι άρρωστος». Η σύμπτωση είναι αρκετά πιθανή με μια τέτοια αλληλουχία φωνημάτων αλλά θα μπορούσε επίσης να υποθέσει κανείς ότι ο όρος αυτός έφτασε στους Έλληνες με την ανατολική μόδα των συμποσίων, ειδικά με την εμφάνιση των ανακλίντρων στη θέση καρεκλών στα οποία μπορεί να ξαπλώσει κανείς (κλίναι), πράγμα το οποίο είναι χαρακτηριστικό των ελληνικών συμποσίων του έβδομου αιώνα αλλά που πρώτα έκανε την εμφάνισή του με τον Ασουρμπανιμπάλ. Αν ο όρος κάρος είναι ανατολικός κατά ασυνήθιστο τρόπο απέφυγε τη συγκάλυψη.
