Η ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ τουFR. LYOTARD…
Το «μεταμοντέρνο» σχέδιο προσβλέπει κατ’ αρχήν στην διάσωση του μη απεικονίσιμου και διαλύει τα αναπαραστατικά ιδεώδη.
Σύνθημα: «ισοτιμία των αφηγήσεων».
Οιμεταμοντέρνοι θεωρούν τη διάκριση-διαφοροποίηση μεταξύ επιστημονικού και μη επιστημονικού («αφηγηματικού») λόγου ως αυθαίρετη εξέλιξη που είχε ως αποτέλεσμα την καθιέρωση του επιστημονικού λόγου ως προνομιακού απέναντι σε όλες τις άλλες μορφές αφήγησης, με μόνον αυτόν να έχει αξιώσεις αλήθειας και εγκυρότητας. Οι μεταμοντέρνοι αρνούνται την προνομιακή αυτή θέση του επιστημονικού λόγου: η προσπάθεια νομιμοποίησής του τον υποχρεώνει να καταφεύγει σε μια μεταφυσική μετα-αφήγηση που είναι η «μη γνώση». Διαβλέπουν δε ότι πίσω από την διαφοροποίηση αυτή κρύβεται η «θέληση για εξουσία» των επιστημών και των επιστημόνων. Οι επιστήμες ασκούν «επιστημονικό ιμπεριαλισμό» σε βάρος των άλλων μορφών αφήγησης…
Δεν υπάρχει στην πραγματικότητα διάκριση μεταξύ γνώσης και εξουσίας, (όπως δεν υπάρχει μεταξύ αληθούς και ψευδούς συναίνεσης). Γράφει ο Fr. Lyotard: «Διαφαίνεται έτσι μια εξίσωση στον πλούτο, στην αποτελεσματικότητα και στην αλήθεια». Ισχυρίζεται ακόμη δε ο ίδιος: «δεν φαίνεται δυνατό να προσανατολίσουμε, σαν τον Habermas, την επεξεργασία του προβλήματος της νομιμοποίησης προς την κατεύθυνση της αναζήτησης μιας καθολικής συναίνεσης μέσω του διαλόγου των επιχειρηματολογιών».
Κεντρική θέση των περισσότερων «μεταμοντέρνων» είναι ότι για τις αρνητικές εξελίξεις της νεώτερης ιστορίας (κυριαρχία της Τεχνικής και της γραφειοκρατίας, πολιτικοί και πολιτιστικοί ολοκληρωτισμοί κλπ…) ευθύνονται ο Λόγος και η ορθολογικότητα. «Η συναίνεση είναι μια κατάσταση συζητήσεων και όχι ο σκοπός τους. Αυτός είναι μάλλον η παραλογία». (Fr. Lyotard)[1]
Η νεωτερικότητα ταυτίζεται με τον ανιστορικό λογοκεντρισμό-ορθολογικότητα, η δε μετα-νεωτερικότητα με τον σχετικισμό (ισοτιμία των αφηγήσεων-λόγων-θεωριών).
ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΠΑΙΓΝΙΑ
Σύμφωνα με τον L. Wittgenseinαπευθύνουμε ο ένας στον άλλο τις λέξεις τοποθετώντας τες μέσα σε “ολότητες”, σε δραστηριότητες, όπου η κάθε μια τους έχει τους δικούς της “κανόνες” όπως το σκάκι… Τις ολότητες αυτές που με τους κανόνες τους καθορίζουν το νόημα των λέξεων ονόμασε ο Wittgensein“γλωσσικά παιχνίδια”. Οι λέξεις μοιάζουν με τα πιόνια στο σκάκι. Το νόημα του κάθε πιονιού στο σκάκι είναι ο ρόλος του στο παιχνίδι, και το ίδιο συμβαίνεί και με τις λέξεις μέσα στη γλώσσα. Υπάρχουν πολλά γλωσσικά παιχνίδια επειδή υπάρχουν πολλά είδη γλώσσας (ηθική, ποιητική, θεολογική, επιστημονική). Κάθε γλωσσικό παιχνίδι απαιτεί από τους παίκτες του έναν ορισμένο τρόπο συμπεριφοράς, προϋποθέτει μια ορισμένη “μορφή ζωής”. «Το να μιλάμε μια γλώσσα είναι μέρος μιας δραστηριότητας ή μορφής ζωής». Μια μορφή ζωής περιλαμβάνει διαθέσεις, ενδιαφέροντα, συμπεριφορές, ηθικές προτροπές, αστεϊσμούς, περίσκεψη κ.ο.κ. Μαθαίνει και καταλαβαίνει κανείς το νόημα μιας λέξης, εφόσον έχει μάθει (εντασσόμενος στην ανάλογη μορφή ζωής) τη χρήση της – το νόημα της λέξης είναι η χρήση της.[2]
Η έννοια του γλωσσικού παιχνιδιού χρησιμοποιήθηκε από πολλούς για να πιστοποιήσει έναν φιλοσοφικό σχετικισμό, σαν απόδειξη ενός θρυμματισμού της κατανόησης των ανθρώπων και της μη ύπαρξης μιας καθολικής αλήθειας. Η θέση δε της σημασίας ως χρήσης (συγγένεια με τον πραγματισμό και νεοπραγματισμό), επικυρώνει την άποψη σύμφωνα με την οποία η αλήθεια μιας πρότασης εξαρτάται από το ενέργημα και τις περιστάσεις της εκφοράς της και όχι από την επεξεργασία εννοιών αναπαραστατικού τύπου.
Στον μοντερνισμό, όλα τα γνωστικά περιεχόμενα και οι αρχές οργάνωσης του βίου, οφείλουν να υπάγονται σε κριτικό έλεγχο με βάση ορθολογικές αρχές. Οι κανόνες νομιμοποίησης των θεωρητικών και πρακτικών αιτημάτων προκύπτουν από τον ορθό λόγο, σε αντιδιαστολή προς μορφές νομιμοποίησης που πηγάζουν από θεία αποκάλυψη ή άλλες παραδοσιακές μορφές αυθεντίας. Η νεωτερικότητα, έτσι, ταυτίζεται με το εγχείρημα ανεξαρτησίας και αυτονομίας της σκέψης, της απόρριψης κάθε μορφής δογματισμού, της εκκοσμίκευσης και έλλογης οργάνωσης της ζωής.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ
Οι βασικές ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Yπάρχει ένας σταθερός, ικανός για γνώση εαυτός, οποίος είναι συνειδητός, ορθολογικός, αυτόνομος και παγκόσμιος.
Αυτός ο εαυτός γνωρίζει τον εαυτό του και τον κόσμο διαμέσου της λογικής που διαθέτει.
Η κατάσταση γνώσης που παράγεται από τον αντικειμενικό ορθολογικό εαυτό είναι η “επιστήμη”, η οποία μπορεί να εξασφαλίσει παγκόσμιες αλήθειες για τον κόσμο, άσχετα από το ατομικό status του γνώστη.
Η γνώση που παράγεται από την επιστήμη είναι “αλήθεια” και είναι αιώνια, και θα οδηγεί συνεχώς σε πρόοδο και τελειότητα.
Όλοι οι ανθρώπινοι κανόνες και συνήθειες μπορούν να αναλυθούν από την επιστήμη και να βελτιωθούν.
Η λογική είναι ο τελικός κριτής για το τι είναι αλήθεια και συνεπώς για το τι είναι σωστό ή καλό ή ωραίο (πάντα ίδια).
Η ελευθερία συνίσταται στην υπακοή στους νόμους που διαμορφώνονται από τη γνώση που βασίζεται στη λογική.
Η επιστήμη είναι ουδέτερη και αντικειμενική.
Οι επιστήμονες πρέπει να είναι ελεύθεροι, να ακολουθούν τους νόμους της λογικής και να μην έχουν άλλα κίνητρα (όπως τη δύναμη ή τα χρήματα).
Η γλώσσα πρέπει να είναι και αυτή λογική αναπαριστώντας τον αληθινό/ αντιληπτό κόσμο (αντικειμενικός σύνδεσμος αντιληπτών αντικειμένων και λέξεων).
Η νεωτερικότητα υποχρεώνεται ωστόσο να νομιμοποιεί τις θεμελιωτικές κανονιστικές αρχές της από τα μέσα, υπόκειται συνεχώς σε σκεπτικιστικά ερωτήματα (αυτό)αμφισβήτησης. (Έτσι η συγκρότηση του ορθολογικού κριτικού αιτήματος αμφισβητείται κατ’ αρχήν από τον ιστορικισμό και τον ρομαντισμό του 19ου αιώνα).
Ο μεταμοντερνισμός αμφισβητεί την ικανότητα του νεωτερικού λόγου να παράγει κανονιστικές αρχές για την κατανόηση της πραγματικότητας και την αξιολόγηση του ανθρώπινου βίου. Καταγγέλλει τον καθολικό χαρακτήρα του διαφωτιστικού νεωτερικού προγράμματος για καταπίεση της σκέψης και της δράσης και για εκτροπή στον ολοκληρωτισμό.
Το μεταμοντέρνο επιχείρημα κάνει τις εξής παραδοχές: απροσδιοριστία του πραγματικού, τυχαιότητα, σχετικότητα και μη συγκρισιμότητα των θεωρητικών κατασκευών προσέγγισής του και των συστημάτων συμβολικής (γλωσσικής) νοηματοδότησής του. Η έννοια της δεσμευτικής αντικειμενικότητας τίθεται υπό ριζική αμφισβήτηση. Καθώς αίρεται κάθε δεσμευτικό στοιχείο πάνω στις παρεμβάσεις της σκέψης μέσα στον κόσμο, βρισκόμαστε αντιμέτωποι μόνο με συμπτωματικά παράγωγά της, με αυθαίρετα συμβολικά σημεία, με πολλαπλές και περιπτωσιακές κατασκευές, την συγκρότηση, σύγκριση ή επιλογή των οποίων δεν υπάρχει κάτι που να τις καθιστά δεσμευτικές. Ο μεταμοντερνισμός διαλύει τις διακρίσεις μεταξύ της πραγματικότητας και των ομοιωμάτων της (προσομοιώσεις σε Η/Υ), μεταξύ της αλήθειας και της μυθοπλασίας, μεταξύ της αντικειμενικότητας και της απλής ρητορικής χειραγώγησης. Ενάντια σε κάθε καθολικό στοιχείο της σκέψης, προβάλλεται η μη ενότητα του υποκειμένου, το “έτερο” του λόγου (φιλοσοφία της διαφοράς), το πολλαπλό και το ετερογενές στη θέση των γενικών δεσμεύσεων οι οποίες καταγγέλλονται ως αυθαίρετες και καταπιεστικές.
Το βασικό επιχείρημα της μεταμοντέρνας κριτικής αφορά στο πρόβλημα της νομιμοποίησης του καθολικού κανονιστικού πλαισίου της νεωτερικότητας: το κανονιστικό της περιεχόμενο δεν μπορεί πράγματι να δικαιολογηθεί από ένα εξωτερικό αρχιμήδειο σημείο αναφοράς (ματιά του Θεού…). Θα είναι πάντοτε δέσμιο της ανθρώπινης προοπτικότητας, της αποσπασματικής και μερικής θέσης του ατόμου. Ο Fr. Lyotardυποστηρίζει ότι κάθε «αφήγηση»[3], στο βαθμό που στοχεύει στις πηγές εγκυρότητας (πλαίσιο ορθολογικής καθολικής νόμιμης δικαιολόγησης), οφείλει να νομιμοποιήσει τους κανόνες του παιχνιδιού, η νομιμοποίηση όμως αυτή δεν είναι δυνατή ούτε με επίκληση μεθοδολογικών κανόνων ούτε με διατύπωση κατευθυντικών στόχων (φαινομενολογική απροβλεπτικότητα).
Ο Lyotardταυτίζει εν τέλει την ανθρώπινη ελευθερία με τη δυνατότητα συμμετοχής σε πολλαπλά γλωσσικά παιχνίδια λόγου[4] που επιτρέπουν την εγκαθίδρυση διαφορετικών μορφών ζωής. Θεωρώντας αποτυχημένη την προσπάθεια μιας τεχνοεπιστημονικής εργαλειακότητας να αναγάγει τα αντικείμενα σε σημεία πετυχαίνοντας έτσι την πλήρη αποϋλοποίησή τους, μετατρέπει τη θεωρία από εννοιολογική δομή που ήταν ως τώρα σε μικροαφήγηση συμβάντων. Για να το κάνει δέχεται ότι η επιστήμη αφηγείται ή δημιουργεί συμβάντα που δεν υπόκεινται σε εννοιολογική αναπαράσταση και στα οποία επομένως καμία αλήθεια δεν μπορεί να τους αποδοθεί.[5]
Κατά τον Lyotard, η πολλαπλότητα των γλωσσικών παιχνιδιών καθιστά αδύνατη την καθολική συναίνεση των μελών της κοινότητας, εφόσον δεν υπάρχει μια μεταγλώσσα ικανή να υπαγάγει τα πολλαπλά γλωσσικά παιχνίδια σε ένα σύνολο καθολικών αρχών που θα δέσμευαν τις ηθικές πολιτικές αποφάσεις ή τις γνωσιολογικές αποφάνσεις. Επειδή ο κοινωνικός δεσμός δεν αφορά ανταλλαγές μεταξύ αυτόνομων και ίσων υποκειμένων, κάθε καθολικό σύστημα κανονιστικού χαρακτήρα που θα επικάλυπτε την ετερογένεια των γλωσσικών παιχνιδιών δεν συστήνει δικαιοσύνη αλλά αδικία. Αυτό που απομένει είναι «κομμάτια δικαιοσύνης» επιμερισμένα σε ομάδες (παίκτες που παίζουν το ίδιο γλωσσικό παιχνίδι). Τη συναίνεση των παικτών δεν τη θεμελιώνει μια υπέρτατη ρυθμιστική Ιδέα, αλλά η ικανότητά τους να επιστρατεύσουν τη φαντασία και την αισθητική τους προκειμένου να πειραματιστούν με τους υπάρχοντες κανόνες γλωσσικού παιχνιδιού, ώστε οι τελευταίοι να διορθωθούν ή να αλλάξουν.
Με αυτόν τον τρόπο αντιλαμβανόμαστε ότι σε αντίθεση με την μοντέρνα κατάσταση που ρυθμιζόταν στη βάση αναγκαστικών ή επιβεβλημένων ιεραρχιών ή στη βάση της βλέψης για ισοτιμία και αυτονομία (δηλαδή στη βάση αναγκαιοτήτων ή ιδεωδών) στη μεταμοντέρνα κατάσταση πολλαπλοί διαφορετικοί παίκτες-ομιλητές εκφέρουν λόγους που όχι μόνο δεν κατανοούνται ομοιόμορφα αλλά είναι και μεταξύ τους ασύμβατοι ή ριζικά διαφορετικοί (επιπλέον χωρίς μια θεωρητική μεταγλώσσα που να ρυθμίζει το λεκτικό σύμπαν, ιεραρχώντας τις φράσεις και τους λόγους). Οι παίκτες σ’ αυτή τη χαώδη κατάσταση δεν διεκδικούν ρύθμιση, αυτονομία ή ισοτιμία, αλλά αντίθετα την διάλυση του εαυτού τους μέσα στη μηχανή παραγωγής περίπλοκων δικτύων κοινωνικών σχέσεων. Στα πλαίσια μόνον κάθε γλωσσικού παιχνιδιού το χάος δίνει τη θέση του σε ένα καθεστώς αυτό-νομιμοποιούμενης οργάνωσης βάσει μιας ρυθμιστικής ιδέας που επιλέγεται από την ομάδα.
Ο νεοπραγματισμός θεωρεί ότι η σκέψη δεν μας παρέχει μιαν αντικειμενική εικόνα της πραγματικότητας, όσο τρόπους αντιμετώπισής της. Κατά την άποψή του τη ελληνοδυτική παράδοση αναζήτησης της αλήθειας και νομιμοποίησης της γνώσης, πρέπει να διαδεχθεί μια μεταφιλοσοφική παιδεία που θα αποποιείται την αξία και τις δυνατότητες του θεωρείν, παραδεχόμενη ότι το φιλοσοφικό ιδίωμα, ιστορικά τυχαίο, δεν μπορεί να διατηρεί στο λεξιλόγιό του όρους όπως κριτική, θεμελίωση ή επιχειρηματολογία που κατευθύνουν τις θεωρητικές ή επιστημονικές αναζητήσεις. . Επειδή η αλήθεια είναι προσαρμογή και με το σκεπτικό ότι μια θεωρία που είναι «αληθής» για μια ομάδα μπορεί να είναι ψευδής για μια άλλη, ο πραγματισμός εμφανίζεται ως υπέρμαχος ενός διευρυμένου πλουραλισμού. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, για την αξία της γνώσης δεν γνωμοδοτεί πλέον η φιλοσοφία ή η επιστήμη αλλά κοινωνικο-πολιτικές και οικονομικές πρακτικές στο εσωτερικό της κοινότητας. Πρωταρχικότερος του θεωρείν είναι ο κοινωνικός δεσμός .
Ο μεταμοντερνισμός θεωρεί ότι οι μεγάλες αφηγήσεις υπηρετούν στο να καλύψουν τις αντιφάσεις και τις αστάθειες που είναι έμφυτες σε κάθε κοινωνική οργάνωση και θεσμό.[6] Ευνοούνται, λοιπόν, οι “μικρο-αφηγήσεις”, ιστορίες που εξηγούν μικρούς θεσμούς, αποσπασματικά τοπικά γεγονότα, παρά μεγάλες αρχές καθολικού χαρακτήρα. Οι “μικρο-αφηγήσεις” είναι πάντα σχετικές με καταστάσεις προσωρινές, πιθανές και παροδικές, μη έχοντας καμία αξίωση στην παγκοσμιότητα και καθολικότητα, στην αλήθεια, στη λογική ή στη σταθερότητα.
Στο πλαίσιο των πολλαπλών γλωσσικών παιγνίων δημιουργούνται αναγκαία πολλαπλές μορφές υποκειμενικότητας, οι οποίες πηγάζουν από τη μάθηση. Η μάθηση διακρίνεται από την επιστημονική γνώση, γιατί η τελευταία, αποσκοπώντας στην αλήθεια (ή τη βεβαιότητα) δεν μπορεί να αποφύγει μια μετα-επιστημονικού (επιστημολογικού) χαρακτήρα νομιμοποίησή της. Η μάθηση, αντίθετα, δεν διεκδικεί την αλήθεια αλλά την αρμοδιότητα η οποία κρίνεται με βάση τα κριτήρια της αποτελεσματικότητας, της ευτυχίας, της δικαιοσύνης, της ομορφιάς. Τις μοντέρνες κοινωνίες η επιστήμη (καλή γνώση) αντιπαραβάλλονταν στον μύθο και στην αφήγηση (κακή, πρωτόγονη, παράλογη). Σε μια μεταμοντέρνα κοινωνία, ωστόσο, η γνώση γίνεται λειτουργική και χρηστική, «παύει να είναι αυτοσκοπός», και ο γνώστης γίνεται καταναλωτής γνώσης.
Το καινούριο τώρα σχετικά με τη φύση της γνώσης είναι η επεξεργασία και η κατανάλωση πληροφοριών του κυβερνοχώρου που προσδιορίζει την ποσότητα της γνώσης σύμφωνα με τη λογική των υπολογιστών. Στην μεταμοντέρνα κατάσταση, οτιδήποτε που δεν μπορεί να μορφοποιηθεί, να αναγνωρισθεί και αποθηκευτεί από ένα Η/Υ (π.χ οτιδήποτε μη ψηφιακό), θα πάψει να είναι γνώση…! Το αντίθετο της γνώσης δεν είναι η άγνοια (όπως στο μοντέρνο/ ουμανιστικό παράδειγμα) αλλά το «παράσιτο» που δεν είναι δυνατό να αναγνωρισθεί μέσα σε αυτό το σύστημα! «Η ίδια η πολιτική, γράφει ο Lyotard, γίνεται η τέχνη της προσαρμογής της ανθρωπότητας στην ανάπτυξη, η τέχνη που καθιστά την ανάπτυξη υποφερτή για την ανθρωπότητα».
Δεν υπάρχει κάποια εσωτερική γλώσσα η οποία να αναφέρεται σε κάποιο προνομιακό νοητικό περιεχόμενο, το οποίο, με τη σειρά του, θα συνιστούσε ιδεατή αναπαράσταση μιας εξωτερικής πραγματικότητας. Επομένως, η γνώση δεν είναι αναπαράσταση συνειδησιακής υφής, αλλά πρακτική ανάγκη κάποιας μορφής ζωής, (ενώ η επιστημονική αλλαγή είναι ζήτημα γλωσσικής επανεγγραφής και άρθρωσης νέων λόγων οι οποίοι υπαγορεύονται από αλλαγές των κοινωνικών συμφερόντων και των γνωστικών αναγκών).
Ό,τι εκλαμβάνουμε ως καθολικό είναι μεταβλητό και σχετικό, η γνώση και η ίδια η γλώσσα συνιστούν αντανάκλαση σχέσεων εξουσίας στο εσωτερικό της κοινωνίας και αλλάζουν όταν αυτές οι σχέσεις αλλάζουν.
Αντίθετα με τους ντετερμινισμούς και τις ολιστικές προσεγγίσεις, η απροσδιοριστία είναι συνυφασμένη με την παραλογία, με τη λογική δηλαδή του αδύνατου που προξενεί φαινόμενα χαοτικά. Αυτή την παραλογία καλείται να νομιμοποιήσει η μάθηση.
Τελικά, ο Lyotardμεταθέτει τη θεμελίωση των προτάσεων αληθείας, εγκυρότητας ή νομιμότητας από το πεδίο του λόγου στο χώρο της “επιθυμίας για το αδύνατο”. Η επιθυμία του αδυνάτου αποτελεί το σκληρό πυρήνα του ασυνειδήτου, απ’ όπου πηγάζουν αισθητικά κριτήρια τα οποία και καθορίζουν σε τελευταία ανάλυση όλες τις μορφές του κρίνειν. Για τον Lyotardαυτό σημαίνει κριτήρια που δεν μπορούν να αξιώσουν αναγκαιότητα και καθολικότητα ώστε να υπερκαλύπτουν τη γλωσσική ετερογένεια που γεννά πολλαπλές και διαφορετικές μεταξύ τους αλήθειες. Τα αισθητικά κριτήρια δεν εδράζουν στον στοχαστικό λόγο που αποτελεί το σκληρό πυρήνα της συνείδησης, αλλά στην επιθυμία του ασυνειδήτου απ’ όπου πηγάζει το «αίσθημα του υψηλού», λογικά αθεμελίωτο και άνευ αντικειμένου…
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: L. WITTGENSTEIN
«Nόημα είναι η χρήση».
Ανάμεσα σε διαφορετικές φυλές τίθεται ζήτημα επικοινωνίας? Μπορούμε να κατανοήσουμε όσα λένε και πράττουν?
Σύμφωνα με τις κλασικές αντιλήψεις για το νόημα, η όποια αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι είτε παθολογική (ανωριμότητα, πνευματική καθυστέρηση) είτε απλώς λανθασμένη διότι δεν συλλαμβάνει κάποιο «ορθό» νόημα. Ο Wittgenstein δεν θέτει ζήτημα πρόσβασης σε ένα ξένο γλωσσικό παιχνίδι: η επικοινωνία μπορεί να αποκατασταθεί με χειρονομίες, με τη συμβίωση, την πρακτική, τη διδασκαλία, την άσκηση…
Παρ’ όλα αυτά, οι δύο πλευρές μπορούμε να ισχυριστούμε ότι συνεννοούνται? Αυτή η αντίρρηση υπονοεί ότι πέρα από τους ήχους, τα γράμματα και τις χειρονομίες, υπάρχει ένα εμπρόθετο νόημα το οποίο χρειάζεται να το ξέρουμε για να είμαστε βέβαιοι ότι κατανοούμε σωστά ό,τι βλέπουμε και ακούμε. Για τον Wittgenstein όμως, δεν υπάρχει ιδιωτικό νόημα ή ιδιωτική γλώσσα. «Νόημα είναι η χρήση». Και η χρήση αυτή των λέξεων και των εννοιών, σε αντίθεση με κάποιο εμπρόθετο νόημα, μπορεί να παρατηρηθεί και να περιγραφεί.
Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Ο Davidson (1985) υποστήριξε πως αν το νόημα δίδεται μέσα από ένα πλαίσιο (γλωσσικό παιχνίδι, Παράδειγμα κ.ο.κ.), τότε δεν είμαστε καν σε θέση να εντοπίσουμε ένα διαφορετικό εννοιολογικό πλαίσιο: πρόκειται για αντίφαση, υποστηρίζει, γιατί η υπόθεση των εννοιολογικών πλαισίων απαγορεύει τη μετάφραση, ενώ η μετάφραση είναι ο μόνος τρόπος πρόσβασης σε μια ξένη γλώσσα και δι’ αυτής σε ένα ξένο εννοιολογικό πλαίσιο.
Η θέση αυτή του Davidson για την μετάφραση, απορρέει από μια αντίληψη του καθολικού νοήματος σύμφωνα με την οποία τα πάντα είναι διατυπώσιμα σε προτάσεις ικανές να λάβουν τιμές αλήθειας. Αν η αλήθεια και το ψεύδος έχουν νόημα μόνο μέσα στο Παράδειγμα ή το γλωσσικό παιχνίδι, τότε, λέει ο Davidson, η υπόθεση περί διαφορετικών εννοιολογικών πλαισίων αυτοϋπονομεύεται. Ωστόσο, ο Wittgenstein ισχυρίζεται πως μπορούμε να περιγράψουμε ένα άλλο γλωσσικό παιχνίδι και να καταλάβουμε ότι αυτό είναι διαφορετικό από το δικό μας. Το να γνωρίζω μόνο ό,τι είναι ίδιο δεν με εμποδίζει, ούτε πρακτικά ούτε λογικά, να αναγνωρίζω ό,τι είναι άλλο... Η ουσιοκρατική αντίληψη του Davidson τον οδηγεί να θεωρήσει πως ό,τι δεν είναι δυνατόν να μεταφραστεί δεν είναι καν γλώσσα. Ο Wittgenstein αντίθετα υποστηρίζει πως μπορεί κάτι να είναι έλλογη γλωσσική συμπεριφορά, την οποία αναγνωρίζουμε, χωρίς να είμαστε κατ’ ανάγκην σε θέση να την μεταφράσουμε και να την κατανοήσουμε.
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ, ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ, ΑΛΗΘΕΙΑ
Η θέση ότι δεν υπάρχουν ουδέτερα και καθολικά κριτήρια εγκυρότητας, αλήθειας, ορθότητας, τι συνέπειες έχει, κατ’ αρχήν για την αντικειμενικότητα, την πλήρη βεβαιότητα των κρίσεών μας;
Για τον Wittgenstein, τίποτα δεν αποκλείει τη δυνατότητα, μια πρόταση που δεχόμαστε σήμερα ως απολύτως βέβαιη, αργότερα να αμφισβητηθεί και ως εκ τούτου να μην είναι πλέον τόσο βέβαιη. Η βεβαιότητά μας πάντως μπορεί να είναι δικαιολογημένη ακόμη και αν η πρόταση για την οποία είμαστε βέβαιοι αποδειχθεί εσφαλμένη. Η δυνατότητα λοιπόν του λάθους, σε αντίθεση με τον Descartes και τον διαφωτιστικό ορθολογισμό, επιτρέπεται… (Αυτό πάντως δεν σημαίνει ότι η βεβαιότητα των προτάσεων κλονίζεται το ίδιο εύκολα σε όλα τα γλωσσικά παιχνίδια).
Ο Wittgenstein (νόημα =χρήση), ενάντια στην ουσιοκρατική αντίληψη, ισχυρίζεται πως μια ορισμένη γλωσσική συμπεριφορά μπορεί να μην είναι δυνατόν να λάβει τιμές true-false. Κάποια αλληλουχία λέξεων μπορεί να μην εκφράζει κάποια πρόταση που είναι αληθής ή ψευδής. Για κάποιον ουσιοκράτη, αντίθετα, το νόημα είναι καθολικό. Δεν τίθεται πρόβλημα μετάφρασης, τα πάντα είναι διατυπώσιμα σε προτάσεις επιδεχόμενες τιμές αλήθειας. Συνέπεια αυτών είναι να θεωρείται ψευδές, ανώριμο κλπ., ό,τι δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που εμείς ορίζουμε ως αληθές. Η επιστήμη, σύμφωνα με αυτή τη λογική, θριαμβεύει προοδευτικά επί σφαλμάτων και αφελειών του παρελθόντος…
Σύμφωνα με τον Wittgenstein, δεν θα πρέπει να επιβάλλουμε τα δικά μας κριτήρια (της σύγχρονης επιστήμης για παράδειγμα) ως μέτρο σε πρακτικές που δεν μας είναι οικείες ‘ δεν πρέπει να συγκρίνουμε ανόμοια πράγματα και να αποφαινόμαστε περί αλήθειας ή ψεύδους. Δεν είναι τα πάντα επιστημονικές υποθέσεις και θεωρίες. Ο Wittgenstein διαφωνεί με τις «αιτιακές, γενετικές εξηγήσεις» γιατί πιστεύει ότι δια των εξηγήσεων επιχειρείται η αναγωγή των πάντων στις σύγχρονες, υποτίθεται ορθές έννοιες και αξίες. Οι εξηγήσεις δεν είναι παρά αβέβαιες υποθέσεις. Βέβαιο είναι ό,τι μας μεταδίδεται και κατανοούμε ως συγγενή ανθρώπινα όντα. Σε αντίθεση με τις γενετικές εξηγήσεις που αποβλέπουν στην αποκατάσταση των κρίκων μιας υποθετικής αλυσίδας εξέλιξης, η «εποπτική παράσταση» στρέφει την προσοχή μας στη μορφική συνάφεια των γεγονότων, «βλέπουμε τις διασυνδέσεις».
Δεν είναι λοιπόν πάντα δυνατό να αποδίδουμε τιμές αλήθειας σε προτάσεις. Ένα παράδειγμα τέτοιων προτάσεων αποτελούν αυτές που ανήκουν σε τελετουργίες, αλλά τι συμβαίνει με τις προτάσεις που ανήκουν σε αντίπαλα «επιστημονικά Παραδείγματα» και διεκδικούν και οι δύο επιστημονικότητα; Ο Wittgenstein στο ερώτημα περί αλήθειας απαντά, περί βεβαιότητας και πίστης (η έννοια της αλήθειας εντάσσεται και αυτή στο σύστημα ενός γλωσσικού παιχνιδιού…). Η αλήθεια ορίζεται, τίθεται εσωτερικά, αλλά αυτό δεν αποστερεί στην πραγματικότητα την έννοια της αλήθειας από κάποιο ουσιώδες χαρακτηριστικό. Η αλήθεια ορίζεται επιστημονικά… «…ανήκουμε σε μια κοινότητα που συστήνεται από την επιστήμη και την εκπαίδευση».
ΠΕΙΘΩ ΚΑΙ ΟΡΘΟΣ ΛΟΓΟΣ
Η διαδικασία της πειθούς θεωρείται από πολλούς πως δεν αρμόζει στον ορθό λόγο, κατανοείται ως άλογη διαδικασία που εδράζεται στην αδύνατη πλευρά της φύσης μας, (εν αντιθέσει με τον ορθό λόγο οποίος υποτίθεται πως στηρίζεται σε ανώτερες λειτουργίες…). Με αυτήν την έννοια η εγκυρότητα ενός ορθολογικού ισχυρισμού δεν έχει την ανάγκη κάποιου προσηλυτισμού ή κάποιου είδους βίας. Για τον Wittgenstein όμως, η πειθώ έρχεται «στο τέρμα των λόγων», είναι η τελευταία καταφυγή όταν η λογική απόδειξη αφ’ εαυτής δεν είναι ικανή να μεταβάλλει κάποια πεποίθηση. Αυτό δεν σημαίνει πως οδηγούμαστε σε δόλια μέσα και επιβολή… Απλώς σημαίνει ότι κάποια κριτήρια δεν μπορούν από μόνα τους να κρίνουν την εγκυρότητα και την αλήθεια. Και κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας πειθούς επιχειρηματολογούμε και αιτιολογούμε… “Εξουσιαστικά” αποτελέσματα προκύπτουν μόνο αν ο στόχος είναι η υποταγή του άλλου.
Υποτίθεται ότι η απουσία ενός κριτηρίου ορθότητας που να υπερβαίνει το Παράδειγμα ή το γλωσσικό παιχνίδι οδηγεί αναπόφευκτα είτε σε μια πρακτική ισχύος είτε σε μια πρακτική ανοχής ‘ τελικά η ορθότητα ενός εκ των δύο κρίνεται δια της επιβολής ή δεν αποτιμάται καν (αγνωστικισμός- σκεπτικισμός- σχετικισμός): ή υπάρχουν ουδέτερα κριτήρια ή εξαρτώμαστε από ανεξέλεγκτες διαθέσεις…
Ο Wittgenstein πιστεύει πως μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ορθότητα μιας πρακτικής ή ενός λογικού συλλογισμού παρ’ ότι δεν διαθέτουμε «αμερόληπτα» «ορθολογικά» κριτήρια. Η αιτιολόγηση αυτής της βεβαιότητας δεν μπορεί να υπερβεί τη μορφή ζωής στην οποία μετέχουμε (ενδιαφέροντα, εκπαίδευση, άσκηση, μαθητεία). Μια τέτοια προσπάθεια υπέρβασης θα οδηγήσει σε ρηματοποίηση του άρρητου ή σε μια ατέρμονη διαδικασία παροχής εξηγήσεων. Είναι λάθος να υποστηρίζουμε πως από το σημείο οράσεως του ορθολογισμού κάθε άποψη είναι εξίσου γοητευτική ή ορθή. Κάθε άποψη, ισχυρίζεται ο Wittgenstein, είναι εξ ίσου σημαντική με κάποια άλλη μόνο αν αναφερόμαστε στο ότι κάθε μία έχει σημασία για εκείνον που τη βλέπει σημαντική (κάθε μια έχει τη σημασία της στη συγκεκριμένη κάθε φορά μορφή ζωής).
Η ορθότητα που υποδεικνύει η επιστήμη δεν είναι καθολική. Όταν συγκρούονται δύο διακριτές μορφές ζωής (για παράδειγμα μια που διαθέτει επιστήμη… και μια που δεν διαθέτει) τότε το ζήτημα της ορθότητας δεν μπορεί να λύεται παρά δια της πειθούς. Μόνο αποδεχόμενος κάποιος τα ενδιαφέροντα και τις προτεραιότητες της μιας μορφής ζωής, θα αποδεχτεί και την ορθότητα των αντίστοιχων λόγων. Αυτό όμως δεν είναι αναγκαίο να συμβεί.
Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΜΑΓΕΙΑ
Ο Wittgenstein αναγνωρίζει τη διάκριση επιστήμης και μη-επιστήμης. Οι επιστημονικές προτάσεις είναι αληθείς και η επιστήμη «προοδεύει»… («…Δεν υπάρχει τίποτε στην ίδια τη μαγεία που να προσδιορίζει την κατεύθυνση της εξέλιξής της»). Τα κριτήρια, όμως, της προόδου (που δεν είναι υπερ-επιστημονικά) τίθενται από την ίδια την επιστήμη. Τα κριτήρια του τι είναι επιστημονικό και τι όχι, ορίζονται στο εσωτερικό κάποιου επιστημονικού Παραδείγματος.
Ο πολιτισμικός σχετικισμός (η αλήθεια είναι σχετική προς έναν πολιτισμό) δεν καταλήγει τελικά παρά στον (εμπειρικό) ρεαλισμό... Ο Wittgenstein, αν και εξαρτά το νόημα από τα γλωσσικά παιχνίδια και τις μορφές ζωής δεν είναι σχετικιστής. Θέλει να καταστήσει φανερό ότι τα νοήματα και οι αλήθειες που πρεσβεύουμε είναι συγκυριακές, περιστασιακές, δεν εκπορεύονται από κάποιες καθαρές και αμετακίνητες ιδέες ούτε από την αναφορά. Η αιτιολόγηση του νοήματος των κρίσεών μας μέσα σε ένα γλωσσικό παιχνίδι φθάνει κάποτε «σε ένα τέρμα» το οποίο δεν μπορεί να δικαιολογηθεί περαιτέρω.
Το νόημα και η αλήθεια μιας πρότασης δεν μπορεί να αναχθεί τελικά (με τίμημα σε διαφορετική περίπτωση να γίνουμε α-νόητοι) σε ψυχολογικές ή νοητικές ικανότητες του ατόμου, στον κόσμο, στην εμπειρία, σε αυθαίρετες συμβάσεις, σε κάποιο συλλογικό υποκείμενο, ούτε στον πολιτισμό. Όλες αυτές οι οντότητες δεν μπορούν να δικαιολογήσουν, να εξηγήσουν, να θεμελιώσουν το νόημα και την αλήθεια…
[1] βλπ. σχετικά με τις θέσεις του Lyotardκύρια στο: «Η μεταμοντέρνα κατάσταση», εκδ.Γνώση.
[2]πιο αναλυτικά για τις θέσεις του Wittgenstein βλπ. Παράρτημα.
[3] στις νομιμοποιητικές αφηγήσεις κατατάσσει ο Lyotard τη χριστιανική, τη διαφωτιστική, τη θεωρησιακή, τη μαρξιστική, την καπιταλιστική.
[4] αυτά παίζονται στις σελίδες των περιοδικών, στις συνομιλίες πολιτικών, στα κυρήγματα και στις παραδόσεις, στις ομολογίες και στις εκμυστηρεύσεις κ.ο.κ., διαδικασίες μέσα από τις οποίες πιστοποιείται ο κοινωνικός δεσμός.
[5] μετακίνηση από την αλήθεια στην επινόηση.
[6] Κάθε απόπειρα να δημιουργηθεί “τάξη” πάντα απαιτεί τη δημιουργία μιας ισοδύναμης ποσότητας “αταξίας”...
Αυτό στο οποίο θέλω να σταθώ είναι η επιφύλαξή μου για το κατά πόσον τελικά αυτός ο περιβόητος
