Κύπριοι και Γοργοπόταμος
by Πέτρος Παπαπολυβίου
https://papapolyviou.com/2013/02/02/kyp ... gopotamos/
(...)
Στον Γοργοπόταμο έδωσαν το παρόν τους και τρεις, τουλάχιστον Κύπριοι αντάρτες. Πολλοί από τους πρώτους «κλαρίτες» των ελληνικών βουνών ήταν στρατιώτες του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος που ύστερα από τη γερμανική προέλαση του Απριλίου του 1941 απέφυγαν την αιχμαλωσία ή κατάφεραν να δραπετεύσουν από τους χώρους κράτησής τους και κρύβονταν σε ορεινές περιοχές: Αυστραλοί, Βρετανοί, Κύπριοι, Νεοζηλανδοί και Παλαιστίνιοι. Έτσι έγινε στη Μεσσηνία, στη Μάνη, στην Παρνασσίδα, στη Θεσσαλία, στο Πήλιο και στο Βόρειο Όλυμπο (περιοχή Λιτοχώρου). Αργότερα, άλλοι ενσωματώθηκαν στις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις και άλλοι προσκολλήθηκαν στις βρετανικές στρατιωτικές αποστολές και χρησιμοποιήθηκαν από τους Βρετανούς ως σύνδεσμοι μεταξύ ανταρτικών ομάδων ή ως μεταφραστές. Σύμφωνα με τον Ε. Μάγιερς, τριάντα περίπου, ασύλληπτοι από τους κατακτητές, Κύπριοι στρατιώτες, πλαισίωσαν την πρώτη βρετανική αποστολή στην ελεύθερη Ελλάδα επιτρέποντας το σχηματισμό μιας «Κυπριακής Υπηρεσίας Αγγελιαφόρων», που μετέφερε μηνύματα και διαταγές στα διασκορπισμένα μέλη της αποστολής.
Δύο από αυτούς, οι Τζεμάλ Ναφή και Οσμάν Σουκρή, ήταν Τουρκοκύπριοι, από την Αρχιμανδρίτα της Πάφου. Αφού παρέμειναν ασύλληπτοι για περισσότερο από ένα χρόνο στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας, προσκολλήθηκαν στην πρώτη ομάδα των Βρετανών κομάντος και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών, μαζί με ένα συνάδελφό τους, Παλαιστίνιο στρατιώτη. Μετά τον Γοργοπόταμο ανέλαβαν και τα «οικιακά» των Βρετανών αξιωματικών στα λημέρια της Ρούμελης, αλλά και τη φροντίδα της νοσηλείας του, ασθενήσαντος, Μάγιερς.
Ανάμεσα στους άνδρες του ΕΛΑΣ που πήραν μέρος στην επιχείρηση Γοργοποτάμου ήταν, σύμφωνα με τις αφηγήσεις του, ο Γεώργιος Τριλλίδης από τα Καμπιά (απεβίωσε το 1992 στη Λευκωσία), κι αυτός αποκομμένος στρατιώτης του «Κυπριακού Συντάγματος». Στην εαμική βιβλιογραφία καταγράφεται η συμμετοχή ενός ακόμη Κύπριου στην πρώτη ομάδα των ανταρτών («μαυροσκούφηδων») του Βελουχιώτη, το καλοκαίρι του 1942, του «Παντελή». Προφανώς πρόκειται για τον Παύλο Φλούρου (Ππακλαβατζιή) από το Ριζοκάρπασο, κατόπιν για σειρά ετών, τοπικό γραμματέα του ΑΚΕΛ στη γενέτειρά του, και για τρία χρόνια εγκλωβισμένο στην Καρπασία ύστερα από την τουρκική εισβολή του 1974. Όπως γράφει ο Θ. Ζαμπάς στο βιβλίο του για την ιστορία του ΑΚΕΛ Αμμοχώστου, ο Φλούρου απεβίωσε το 1996 στον προσφυγικό συνοικισμό Μενεού.
Οι Τούρκοι της Κύπρου στο «Όχι» του 1940 και στην Αντίσταση στην Ελλάδα
by Πέτρος Παπαπολυβίου
https://papapolyviou.com/2024/10/28/oi- ... in-ellada/
Θα θυμηθούμε τις αντιδράσεις των Τούρκων της Κύπρου ύστερα από το ελληνικό «Όχι» της 28ης Οκτωβρίου 1940. Όπως φαίνεται από τον Τύπο της εποχής, ανάμεσα στο πλήθος που διαδήλωνε με ενθουσιασμό στις οδούς των κυπριακών πόλεων και των μεγάλων κωμοπόλεων για την έξοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στο πλευρό της Βρετανίας, ήταν και αρκετοί Τούρκοι της Κύπρου με τουρκικές σημαίες και λάβαρα. Η παρουσία τους, πέρα από την επιδοκιμασία προς την ελληνική στάση, δήλωνε και την τουρκική συμμετοχή στο λαϊκό ξέσπασμα που κατήργησε αυθόρμητα, ύστερα από την 28η Οκτωβρίου, ορισμένους από τους «ανελεύθερους νόμους» της Παλμεροκρατίας, όπως την απαγόρευση «ξένων σημαιών».
Η τουρκοκυπριακή συμπαράσταση στον ελληνικό αγώνα εκδηλώθηκε με τη συμμετοχή στους παγκυπρίους εράνους υπέρ της Ελλάδας. Εντοπίζονται αρκετές μεμονωμένες εισφορές Τούρκων της Κύπρου, είτε κατευθείαν στο Ελληνικό Προξενείο Λευκωσίας «υπέρ του ελληνικού εθνικού αγώνος», είτε στις τοπικές ερανικές επιτροπές. Αναφέρω ενδεικτικά την εισφορά της επιτροπής εράνων Γαληνόπορνης, ύψους 18 σελινίων και έξι γροσίων, αλλά και ειδήσεις όπως «Αι εισπράξεις του Καφενείου Δερβίς Αχμέτ, οδός Χρυσοχών 25, Λευκωσία, καθώς και τα ημερομίσθια των γκαρσονιών κατά την Κυριακήν 1ην Δεκεμβρίου θα διατεθούν εξ ολοκλήρου υπέρ του εθνικού αγώνος» (εφημ. Νέος Κυπριακός Φύλαξ, 27-11-1940).
Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τα παραπάνω εκφράζουν απλώς την τουρκοκυπριακή συμπάθεια σε μια σύμμαχο χώρα της Βρετανίας στον αγώνα εναντίον του Άξονα και τον σεβασμό στις ελληνικές εθνικές εκδηλώσεις. Πιο εντυπωσιακό γεγονός ήταν η εγγραφή Τούρκων Κυπρίων στους καταλόγους υποψηφίων εθελοντών του ελληνικού στρατού, υπό την αιγίδα της Εκκλησίας της Κύπρου, τον Δεκέμβριο του 1940. Και αυτό, σε μια εποχή όπου οι Βρετανοί προσπαθούσαν (και πέτυχαν), να εμποδίσουν τη μαζική κυπριακή εθελοντική κατάταξη στον ελληνικό στρατό παρακινώντας, παράλληλα, τους Κυπρίους να ενταχθούν μόνο στο «Κυπριακό Σύνταγμα» του βρετανικού στρατού, όπου υπήρχε και το ισχυρό δέλεαρ του μισθού. Στους καταλόγους των υποψηφίων εθελοντών για τον ελληνικό στρατό στην επαρχία Λευκωσίας, που σώζονται στο Αρχείο της Αρχιεπισκοπής, έχω εντοπίσει και εννιά τουρκικές υπογραφές ανάμεσα στις χιλιάδες ελληνικές, ανδρών και γυναικών.
Πρόκειται για τους Ιμπραήμ Μουσταφά, από τη Λουρουτζίνα, 30 ετών, κηπουρό, Νιαζή Τσουμαγιά, από την Καλαβασό, 25 ετών, οδηγό, Σαλίχ Αχμέτ Κούλα, από την Πόλη Χρυσοχούς, 43 ετών, εργάτη, Μεκρέμ Χασάν, από τη Λευκωσία, 21 ετών, αχθοφόρο, Ουσεΐν Μεχμέτ, από τη Λευκωσία, 19 ετών, εργάτη, Μεχμέτ Κεμάλ, από τη Λευκωσία, 19 ετών, οδηγό, Ιμπραήμ Χασάν, από το Παλαίκυθρο, 18 ετών, μαραγκό, Μεχμέτ Αλή Εμπρουλλά, από τη Λευκωσία, 18 ετών, οδηγό και Χουσεΐν Χασάν, από τον Άγιο Ιωάννη Τηλλυρίας, 26 χρονών, μάγειρα. Αν και η πιο πάνω προσφορά έμεινε μόνο στα χαρτιά, αφού δεν κατορθώθηκε η κατάταξη των Κυπρίων στον ελληνικό στρατό, πρόκειται για ένα άγνωστο επεισόδιο έμπρακτης τουρκοκυπριακής φιλελληνικότητας.
Ας σημειωθεί ότι οι παραπάνω αφορούν μόνον όσους προσήλθαν και υπέγραψαν στην Επιτροπή της Λευκωσίας, που την αποτελούσαν παλαιοί εθελοντές του ελληνικού στρατού, των Βαλκανικών πολέμων και της Μικρασιατικής εκστρατείας. Πιθανότατα ανάλογα περιστατικά καταγράφηκαν και σε άλλες πόλεις όπου δεν σώθηκαν οι σχετικοί κατάλογοι.
Η αποστολή των εθελοντών στην Αθήνα δεν έγινε βέβαια ποτέ, αφού δεν συμβάδιζε με τα βρετανικά σχέδια, αλλά και η εκδήλωση διάθεσης για συμμετοχή στον ελληνικό στρατό κατά του ιταλικού φασισμού είναι ενδεικτική του κλίματος που επικράτησε σε μερίδα των Τούρκων του νησιού.
Ως προς την ελληνική Αντίσταση κατά της τριπλής φασιστικής Κατοχής στην Ελλάδα το πιο χαρακτηριστικό γεγονός της κυπριακής συμβολής, που παραμένει άγνωστο στο πλατύ κοινό, είναι ότι στην επιτυχή ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, μια ενέργεια που επικράτησε να θεωρείται ως η αφετηρία του αντιστασιακού κινήματος στην Ελλάδα (25 Νοεμβρίου 1942), πήραν μέρος τρεις, τουλάχιστον, Κύπριοι στρατιώτες, μέλη του «Κυπριακού Συντάγματος» που, διαφεύγοντας τη σύλληψή τους από τους Γερμανοϊταλούς, είχαν καταφύγει στα βουνά της Ρούμελης. Ο πρώτος, ο Γεώργιος Τριλλίδης(απεβίωσε το 1992 στη Λευκωσία) ήταν Έλληνας και έδρασε στην περιοχή της Παρνασσίδας με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι άλλοι δύο, Τζεμάλ Νααρφή και Οσμάν Σουγκλή, ήταν Τουρκοκύπριοι από την Αρχιμανδρίτα της Πάφου. Προσκολλήθηκαν στην πρώτη ομάδα Βρετανών κομάντος που έφτασε στην Ελλάδα υπό την αρχηγία των Έντι Μάγιερς (Edmund Charles Wolf Myers) και Κρις Γουντχάουζ (Christopher Montague Woodhouse) και πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στη συμμαχική αποστολή. Ήταν γνωστοί με τα ονόματα «Γιάννης» και «Παναγιώτης» και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών αλλά είχαν αναλάβει και τα «οικιακά» των Βρετανών αξιωματικών στα λημέρια της Ρούμελης. Η προσφορά και των δυο ήταν σημαντική στην επιτυχία της επιχείρησης Harling, αν και φαίνεται ότι δεν ήταν και οι ιδανικότεροι στρατιώτες. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Θέμη Μαρίνο (Αποστολή Harling 1942. Η επιχείρηση Γοργοπόταμος, Αθήνα, Παπαζήσης) «γενικά, ήταν καλοί άνθρωποι και πάρα πολύ φιλέλληνες (…) και είχαν εκδηλωθεί υπέρ της Ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα».
Ο «Καπετάν Μαύρος», στρατιώτης του «Κυπριακού Συντάγματος» Μεχμέτ Αλή του Μεχμέτ, από τη Χρυσοχού της επαρχίας Πάφου, που ήταν ένας από τους πρώτους αντάρτες στη μεσσηνιακή Μάνη, πολέμησε τους Ιταλούς στη Σαϊδόνα, συνελήφθη και εκτελέστηκε, «ωραίος σαν Έλληνας», στα τέλη Ιουλίου 1942, στην Τρίπολη .
Ας προστεθεί τέλος, ότι στο Κοινοπολιτειακό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Αθηνών, στο Φάληρο, όπου συνολικά καταγράφονται 98 πεσόντες στρατιώτες του «Κυπριακού Συντάγματος» που σκοτώθηκαν στην Ελλάδα κατά το 1941-1945 οι δεκαέξι (16) από αυτούς είναι Τούρκοι Κύπριοι. Τρεις είναι θαμμένοι εκεί (με ημερομηνίες θανάτου την Πρωτομαγιά του 1941, το Δεκαπενταύγουστο του 1942 και τις 23 Ιουλίου 1943) και άλλων δεκατριών τα ονόματα καταγράφονται στο κεντρικό μνημείο («Μνημείο Αθηνών»).
Δεκάδες άλλοι, από αυτούς που υπηρέτησαν στην Ελλάδα κατά το 1940-1941 και κατάφεραν να δραπετεύσουν από τα χέρια των Γερμανών και των Ιταλών έζησαν μυθιστορηματικές περιπέτειες στην κατεχόμενη Ελλάδα, όπου βρήκαν άσυλο και φιλοξενία από ελληνικές οικογένειες. Σχεδόν πάντα κρύβοντας την ταυτότητά τους και παρουσιαζόμενοι ως Έλληνες Κύπριοι. Κάθε μια από αυτές, όμως, είναι μια άλλη, μεγάλη γοητευτική «μικροϊστορία»…
Ο Μουσταφά Σακίρ, Τουρκοκύπριος στρατιώτης του «Κυπριακού Συντάγματος», δραπέτης από τα χέρια των Γερμανών, ύστερα από πολλές περιπέτειες βρήκε άσυλο στη Βέροια, στο σπίτι της οικογένειας του Ηρακλή και της Σοφίας Χαραλάμπους. Εδώ φωτογραφίζεται, το 1941-1942, με τη θυγατέρα της οικογένειας που τον φιλοξενούσε κάτω από την πέτρινη γέφυρα Καραχμέτ στον Τριπόταμο, στο κέντρο της Βέροιας, στην περιοχή Μπαρμπούτα. (Η φωτογραφία μου παραχωρήθηκε από τον ίδιο.)
Ο Θέμης Μαρίνος και οι Τουρκοκύπριοι του Γοργοποτάμου
by Πέτρος Παπαπολυβίου
https://papapolyviou.com/2018/12/24/0-t ... gopotamou/
Ο Θέμης Μαρίνος (Ζάκυνθος 1917 – Αθήνα 2018) είναι γνωστό ότι ήταν ο μοναδικός Έλληνας ανάμεσα στους Βρετανούς σαμποτέρ που οργάνωσαν την επιχείρηση Harling. Μια παράτολμη ενέργεια, η οποία με τη συνεργασία Ελλήνων ανταρτών, υπό τον Άρη Βελουχιώτη και τον Ναπολέοντα Ζέρβα, πέτυχε την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, στις 25 Νοεμβρίου 1942, που επικράτησε να θεωρείται και ως η «επίσημη» έναρξη της οργανωμένης αντάρτικης αντίστασης εναντίον της τριπλής φασιστικής κατοχής στην Ελλάδα.
Όπως έχουμε ξαναγράψει, στην επιτυχή ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου πήραν μέρος τρεις τουλάχιστον Κύπριοι στρατιώτες, μέλη του «Κυπριακού Συντάγματος». Ο πρώτος, ο Γεώργιος Τριλλίδης (απεβίωσε το 1992 στη Λευκωσία) είχε ενταχθεί στην ανταρτοομάδα του Άρη Βελουχιώτη, σύμφωνα με όσα μας δήλωσε σε προσωπική συνέντευξη, και έδρασε στην περιοχή της Παρνασσίδας με τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι άλλοι δύο, Τζεμάλ Νααφή και Οσμάν Σουγκλή, ήταν Τουρκοκύπριοι. Βρέθηκαν στην Ελλάδα με τις μονάδες του «Κυπριακού Συντάγματος» του βρετανικού στρατού και αποκόπηκαν κατά τη γερμανική προέλαση, όπως άλλοι 2.000-2500 Κύπριοι στρατιώτες (Έλληνες, κυρίως, αλλά και Τούρκοι). Κατάφεραν να μείνουν ασύλληπτοι, καταφεύγοντας στα ορεινά της Στερεάς, και μόλις έμαθαν για τους Βρετανούς αλεξιπτωτιστές, προσκολλήθηκαν στην ομάδα των κομάντος που έφτασε στην Ελλάδα υπό την αρχηγία των Έντυ Μάγιερς και Κρις Γουντχάουζ και πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στη συμμαχική αποστολή. Ως ελληνόφωνοι, συστήνονταν στον απλό κόσμο ως Έλληνες Κύπριοι και ήταν γνωστοί με τα ονόματα «Γιάννης» και «Παναγιώτης». Χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών και αργότερα ανέλαβαν και τα «οικιακά» των Βρετανών αξιωματικών στα λημέρια της Ρούμελης ενώ φρόντισαν και τον βαρύτατα ασθενήσαντα Μάγιερς. Η προσφορά και των δυο ήταν σημαντική στην επιτυχία της επιχείρησης Harling αν και φαίνεται ότι δεν ήταν και οι ιδανικότεροι στρατιώτες…
Τους αναφέρουν στα βιβλία τους οι Μάγιερς, Γουντχάουζ, Ντένις Χάμσον, ενώ και στην εαμική βιβλιογραφία καταγράφονται γενικώς ως «Κύπριοι», καθώς οι Ελασίτες αντάρτες ήταν αδύνατο να αντιληφθούν ότι ήταν Τουρκοκύπριοι.
Ο Θέμης Μαρίνος, γράφει και τα πραγματικά ονόματα των δύο Τουρκοκυπρίων στρατιωτών του Γοργοποτάμου και αναφέρεται με συμπάθεια σε αυτούς, στο βιβλίο του, Ο Εφιάλτης της Εθνικής Αντίστασης. Προσωπικές μαρτυρίες (1941-1944), Μέρος Α, Αθήνα: Παπαζήσης, 2003, σελ. 153, ενώ ανάλογες αναφορές γίνεται και στο προηγούμενό του βιβλίο, Αποστολή Harling 1942. Η επιχείρηση Γοργοπόταμος, Αθήνα: Παπαζήσης χ.χ., σσ. 86-87, 111. Γράφει, συγκεκριμένα, στο πρώτο βιβλίο:
“Στη σπηλιά βρήκαμε τρία νέα μέλη στην ομάδα Χάρλινγκ άγνωστά μας, τον Μάικλ Κούρυ, ή Μιχάλη, όπως ήταν γνωστός στην περιοχή, χριστιανό Άραβα από την Παλαιστίνη, και τους Τζελάλ Νάαφι (Jelal Naafi) ή Γιάννη, και Οσμάν Σούγκλι (Osman Shugli) ή Παναγιώτη, Τουρκοκυπρίους. (…) Οι δύο Τουρκοκύπριοι ήταν αυτοί που βρέθηκαν με τον Μήταλα στο σημείο προσγειώσεως της ομάδας του Γουντχάουζ. Επρόκειτο για απλούς στρατιώτες του βρετανικού στρατού, είχαν δραπετεύσει από τους Γερμανούς κατά παρόμοιο τρόπο και βρήκαν καταφύγιο στο βουνό. Ήταν νεαροί, τελείως ανειδίκευτοι και μάλλον τεμπέληδες, ιδίως ο Παναγιώτης, αλλά ως στρατιώτες εν ενεργεία τέθηκαν αμέσως υπό τις διαταγές της Αποστολής μας. Ήταν ξαδέλφια και τους είχε προσλάβει ο Μήταλας για το άναμμα των φωτιών στο πεδίο ρίψεων Χοροστάσι της Γκιώνας, όπου περίμενε την ρίψη εφοδίων από τα συμμαχικά αεροπλάνα για την ομάδα Ψαρρού-Τσιγάντε, η οποία τελικά δεν έγινε. Πάντως οι δυο αυτοί τύποι αποδείχθηκαν χρήσιμοι στην Αποστολή, παρ’ όλα τα ελαττώματά τους, γιατί μιλούσαν άπταιστα ελληνικά και χρησιμοποιήθηκαν σαν βοηθητικό προσωπικό. Ο Γιάννης που ήταν δεινός πεζοπόρος έγινε αγγελιαφόρος ενώ ο Παναγιώτης χρησιμοποιήθηκε ως μάγειρας και για οικιακές δουλειές. Γενικά, ήταν καλοί άνθρωποι και πάρα πολύ φιλέλληνες, τόσο που άλλαξαν τα μουσουλμανικά ονόματά τους σε χριστιανικά και είχαν εκδηλωθεί υπέρ της Ενώσεως της Κύπρου με την Ελλάδα.”
Παρότι τους αναζητώ εδώ και χρόνια, δεν έχω καταφέρει να μάθω συγκεκριμένες πληροφορίες για το πού έζησαν μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο, και ειδικότερα πού κατέληξαν μετά την τουρκική εισβολή του 1974 οι δύο Τουρκοκύπριοι φίλοι του Θέμη Μαρίνου στον Γοργοπόταμο. Στο Μητρώο του «Κυπριακού Συντάγματος» που εξέδωσα το 2012, είναι γραμμένοι ως Τζεμάλ Ναφή (CY 1879, Jemal Nafi) και Οσμάν Σουκρή (CY 2137, Osman Shukri), με τόπο γέννησης την Αρχιμανδρίτα Πάφου. Ξέρουμε, επίσης ότι παρασημοφορήθηκαν για την ανδρεία τους, προφανώς για την απρόοπτη συμμετοχή τους στην επιχείρηση Harling.
Το σημερινό κείμενο ας είναι ένα μικρό μνημόσυνο τόσο για τον Θ. Μαρίνο που ανέπνευσε ώρες κλέφτικου αέρα στα βουνά της Ρούμελης τον χειμώνα του 1942, όσο και για τους ξεχασμένους Κύπριους, Έλληνες και Τούρκους, συντρόφους των Ελλήνων ανταρτών το 1941-1944.
Ένας εκ των δύο Τουρκοκυπρίων μετέφερε μέρος των πυρομαχικών στη βάση της γέφυρας το βράδυ της 25ης Νοεμβρίου 1942
Ένας Τουρκοκύπριος αντάρτης στη Μάνη (1941-1942)
by Πέτρος Παπαπολυβίου
https://papapolyviou.com/2013/07/24/ena ... -sti-mani/
Μια ξεχωριστή περίπτωση Κυπρίου αντάρτη στην πρώτη περίοδο της τριπλής φασιστικής κατοχής στην Ελλάδα και άγνωστη στο ευρύ κοινό, ήταν ο στρατιώτης Μεχμέτ Αλή του Μεχμέτ, με το ψευδώνυμο Μιχάλης Παπακώστας ή «Μαύρος» (ως μελαψός) από τη Χρυσοχού, της επαρχίας Πάφου, που έδρασε στην περιοχή της μεσσηνιακής Μάνης. Μετά τη γερμανική εισβολή κατέληξε στη Σαϊδόνα, ανατολικά της Καλαμάτας, επικεφαλής επτά Κυπρίων στρατιωτών, με οπλισμό, που προφανώς είχαν περισυλλέξει κατά την βρετανική υποχώρηση. Εκεί επέδειξε ηγετικές ικανότητες και κατέκτησε την αποδοχή των κατοίκων, που αρνήθηκαν να τον παραδώσουν στους συνεργάτες των Ιταλών, ενώ το όνομά του έγινε θρύλος, για κατορθώματά του, πραγματικά ή όχι. (Σύμφωνα με μια μαρτυρία, σκότωσε και έναν Κύπριο στρατιώτη, που είχε υποπτευθεί ως πράκτορα των Ιταλών.) Αφού πρώτα αφόπλισαν ομάδα ντόπιων συνεργατών των κατακτητών (στην Πελοπόννησο τους αποκαλούσαν «ιταλορουφιάνους»), που ζητούσαν να κατασχέσουν τα ζώα τους, οι κάτοικοι της Σαϊδόνας και οι Κύπριοι φυγάδες υπό τον «Μαύρο», απέκρουσαν με επιτυχία ένα ιταλικό τμήμα που επιτέθηκε στην κοινότητα, στις 27 Μαρτίου 1942. Ήταν μια από τις πρώτες νικηφόρες μάχες στην υπόδουλη Ελλάδα εναντίον των Ιταλών, που επανήλθαν ενισχυμένοι στις 29 Μαρτίου και έκαψαν αρκετά σπίτια και περιουσίες στο επαναστατημένο χωριό. Ο «Μαύρος» με την ομάδα του αποσύρθηκε σε ψηλότερα λημέρια, ενώ οι Έλληνες συμπολεμιστές του, υπό το βάρος των αντιποίνων, πίστεψαν στις ιταλικές υποσχέσεις για αμνήστευση και παραδόθηκαν. Όσοι πήραν μέρος στη μάχη καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές και ο Ηλίας Νοέας, έφεδρος ανθυπολοχαγός του ελληνικού στρατού, εκτελέστηκε. Ήταν η πρώτη αντιστασιακή ενέργεια στην περιοχή. Αν και οι πρωταγωνιστές της εξέγερσης είχαν ήδη ενταχθεί στο ΕΑΜ, ουσιαστικά το επεισόδιο εντάσσεται στην προεαμική περίοδο της Αντίστασης. Πέρα από το βαρύ τίμημα που πλήρωσε η Σαϊδόνα, ο κλοιός γύρω από τον «Μαύρο» στένεψε γρήγορα. Οι Ιταλοί επέβαλαν βαριές ποινές σε χωρικούς που κατηγορήθηκαν ως τροφοδότες του Κύπριου αντάρτη και τελικά συνελήφθηκε, ύστερα από προδοσία, μαζί με την Ελληνίδα συντρόφισσά του, κοντά στη Θουρία, βόρεια της Καλαμάτας, το καλοκαίρι του 1942. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε, «ωραίος σαν Έλληνας», στα τέλη Ιουλίου 1942, στην Τρίπολη. Στο Στρατιωτικό Κοιμητήριο Φαλήρου, που υπάρχει σήμερα το κενοτάφιό του, αναφέρεται με τον στρατιωτικό αριθμό CY 2396, ημερομηνία κατάταξης στο “Κυπριακό Σύνταγμα” του βρετανικού στρατού τις 10 Ιουνίου 1940, ονοματεπώνυμο Ali Ahmet του Mehmet και ημερομηνία θανάτου τις 15 Αυγούστου 1942.
Η μνήμη του «καπετάν Μαύρου» είναι και σήμερα ζωντανή στη Μάνη, όπως έχουμε διαπιστώσει με πρόσφατη επίσκεψή μας στην περιοχή και οι θρύλοι για την παλληκαριά του κυκλοφορούν ακόμη και στις μέρες μας. Με τον Μιχάλη Ν. Ξυδέα, τον τελευταίο επιζώντα συμπολεμιστή του «Μαύρου» στη Σαϊδόνα, μιλήσαμε τηλεφωνικά (22 Νοεμβρίου 2008). Ο Ξυδέας, που ζούσε τότε στη Στούπα, γνώριζε ότι ο «Μαύρος» ήταν Τουρκοκύπριος. Θυμάται, όμως, ότι έλεγε στους Μανιάτες συμπολεμιστές του ότι η μητέρα του ήταν Ελληνίδα. Στην ελλαδική βιβλιογραφία εντοπίζονται τίτλοι για τη δράση και την εκτέλεση του «Μαύρου», όμως συχνά αναφέρεται με το όνομα Μουσταφάς Παπακώστας, με καταγωγή από το «Χρύσοβο».
Η ιστορία του «Μαύρου» πήρε μεγάλη έκταση στον κυπριακό Τύπο. Στην «Ελευθερία», την εγκυρότερη και μεγαλύτερη εφημερίδα της εποχής, δημοσιεύθηκε ανταπόκριση του Αντώνη Μιτσίδη από το Λονδίνο, με τίτλο «Κύπριος φαντάρος εν Ελλάδι επεκηρύχθη υπό του Άξονος», που μετέφερε την είδηση αθηναϊκής εφημερίδας, σχετικά με την επικήρυξη με το ποσό των 30.000 δραχμών του «Μαύρου ή Μιχαήλ, ο οποίος κατέστη επικίνδυνος διά την δημοσίαν ασφάλειαν». Ακολούθησε, στην ίδια εφημερίδα (φ. 4-9-1942), το δοξαστικό άρθρο «Μιχαήλ ή Μαύρος», που συνέδεε την παρουσία του Κύπριου στρατιώτη (που λόγω ονόματος θεωρήθηκε Έλληνας) με την παράδοση των αγωνιστών του 1821. Από το ιδιαίτερα ενδιαφέρον άρθρο, μεταφέρουμε εδώ ένα εκτενές απόσπασμα. Είναι μια μοναδική περίπτωση όπου η βρετανική προπαγάνδα για τη συμμετοχή των Κυπρίων στον πόλεμο ταυτίζεται με την παραδοσιακή ρητορική του ενωτικού κινήματος, με αφορμή την «εθνική δράση» ενός στρατιώτη, που θα αποδεικνυόταν … Τουρκοκύπριος!:
«Εκεί επάνω εις τας χιλιοτραγουδημένας βουνοκορυφάς της Ελλάδος, τας τοσάκις βαφείσας με το αίμα των γενναίων προμάχων της ελευθερίας, ο τίμιος αυτός υιός της Κύπρου αναπνέει τον δροσερόν και ζωογόνον αέρα της ελευθερίας και συνεχίζει τας ηρωικάς παραδόσεις των αρματωλών του 21, αποστέλλων από εκεί την περιφρόνησίν του προς τον σημερινόν εχθρόν και εμπράκτως διαδηλών την προτίμησίν του προς την υψηλήν ιδέαν, η οποία ενεψύχωνε τους ενθέους εργάτας της Ελληνικής Παλιγγενεσίας: «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή»
Ο υπό των οργάνων της εν Ελλάδι αξονικής κατοχής επικηρυχθείς Κύπριος στρατιώτης Μιχαήλ (ή Μαύρος) είναι μία χαρακτηριστική προσωποποίησις της Εθνικής Νεμέσεως. Από το λημέρι του, οπουδήποτε και αν το έχη στήση, ορθώνει το πολεμικόν ανάστημά του εις διάτορον διαμαρτυρίαν κατά της κατακτήσεως της Μητρός και εις περιφανή ένδειξιν της πανεθνικής αποφάσεως διά την διά παντός τρόπου συνέχισιν του απελευθερωτικού αγώνος. Όπως οι γενναίοι Κρήτες, ως προσφάτως μετεδόθη, συνεχίζουν εν τη ηρωοτόκω γενετείρα των την ένοπλον αντίδρασιν κατά του κατακτητού, επιτιθέμενοι εκ των κρησφυγέτων των εναντίον αλεξιπτωτιστών ανηκόντων εις αυτόν, ούτω και ο συμπατριώτης Μιχαήλ ή Μαύρος δεν εννοεί να αφήση ήσυχον την επί της Ελλάδος διαπλωθείσαν στυγεράν κατοχήν και παρεμβαίνει αποφασιστικώς διά του ενόπλου βραχίονός του εις τα έργα ταύτης, εξαναγκαθείσης ως είναι βέβαιον, εκ του τρόμου τον οποίον της έχει εμπνεύση, να προβή εις το έσχατον μέσον της προγραφής του. Μαζί με τους άλλους αγωνιστάς του εν Ελλάδι εσωτερικού μετώπου είναι και αυτός ένας από τους εκδικητάς των φρικαλέων δεινών του ελληνικού λαού και ταυτοχρόνως ένας διαπρύσιος κήρυξ του ότι, εάν η Ελλάς έπεσεν, θα αναστηθή και πάλιν.
Η Κύπρος δικαιούται να είναι υπερήφανος διά το θρυλικόν αυτό παιδί της. Αναμφιβόλως ο Μιχαήλ ή Μαύρος διά του αρματωλικού του ρόλου, εις τον οποίον έχει αποδυθή εν Ελλάδι, θα προσθέση μερικάς φαεινάς σελίδας εις το θαυμάσιον έπος, τον οποίον γράφεται με το αίμα από όλους τους κατά του Ναζικοφασισμού μαχομένους ελευθέρους ανθρώπους. Η συνήθως ερωτύλος κυπριακή δημοτική μούσα ας τον παραλάβη και ας τον κάμη τραγούδι. Του αξίζει.»