κοίταξα να κάνω λεφτά
Ευάγγελος Σωληναραίος
Λίγοι είναι οι άνθρωποι στη χώρα μας που με την εργασία τους σφράγισαν τις επιστημονικές εξελίξεις και την κοινωνική αντίληψη της εποχής τους και κατάφεραν να αφήσουν κληρονομιά στους συνεχιστές και τους επιγόνους τους.
Ο Ευάγγελος Σωληναραίος είναι ένας από αυτούς.
Πρωτοπόρος ερευνητής και κλινικός γιατρός, διακεκριμένος, τιμημένος από όλες τις επιστημονικές εταιρείες και τα πνευματικά ιδρύματα της χώρας, επί 26 χρόνια διευθυντής της Πνευμονολογικής Κλινικής του Σισμανόγλειου, άμισθος Επίκουρος Καθηγητής του Παν/μίου Αθηνών, 88 χρονών σήμερα, παραμένει απλός και προσιτός, στο σπίτι του στην Αγία Παρασκευή, όπου ένα ανοιξιάτικο απόγευμα είχαμε την τύχη να τον συναντήσουμε.
Από το νεαρό φυματικό γιατρό του αντάρτικου της πόλης, που εξαιτίας μιας αιμόπτυσης στρέφεται στην Πνευμονολογία, ως τον πρωτοπόρο ερευνητή της ανατομίας και του λειτουργικού ελέγχου των πνευμόνων και ακόμη περισσότερο ως τον ιδρυτή της ιατρικής της εργασίας στη χώρα μας, ο δρόμος είναι μακρύς κι ανηφορικός, η φλόγα όμως που σιγοκαίει είναι πάντα η ίδια.
Το νήμα των αναμνήσεων ξετυλίγεται αβίαστα, γεμάτο παρεκβάσεις, πίκρες και χαρές. Η ιατρική ανταμείβει τους εργάτες της.
Ο Ευάγγελος Σωληναραίος με περηφάνια δείχνει τα χέρια του, ανεξίτηλα πληγιασμένα από τις ακτίνες των βρογχογραφιών.
Το βιβλίο του για τις επαγγελματικές πνευμονοπάθειες (έργο και κόπος ζωής που εκδόθηκε ιδίαις δαπάναις και "δόξα τω Θεώ μπόρεσε και ξεχρεώθηκε") το αφιερώνει "..στη μνήμη όλων αυτών που ζούσαν με τη δουλειά τους και δημιουργούσαν πολιτισμό, τους μεταλλωρύχους των ορυχείων Στρατωνίου Χαλκιδικής, Κεράμου Χίου, Λαυρίου Αττικής, Ερμιόνης Αργολίδος, Μήλου, Νάξου, Παγγαίου Σερρών, Μύλων άλεσης ορυκτών Δραπετσώνας, τσιμεντοβιομηχανιών Αττικής και Βόλου, εκκοκκιστηρίων και νηματουργείων Λαυρίου και Βοιωτίας και τόσων άλλων, που θυσίασαν την υγεία και τη ζωή τους στο βωμό της εργασίας και της βιομηχανικής ανάπτυξης της χώρας εξαιτίας της εγκληματικής αδιαφορίας των εργοδοτών τους..."
Και να φαντασθείτε ότι πήγαινα να πάρω ειδικότητα Μαιευτικής Γυναικολογίας. Κατά τη διάρκεια της κατοχής λοιπόν και ενώ εργαζόμουν στο Μαιευτήριο αρρωσταίνω, κάνω αιμόπτυση. Διήθημα με τήξη. Ο καθηγητής μου τότε κανόνισε και μου βρήκαν ένα κρεβάτι θέσεως στη "Σωτηρία". Εγώ όμως δε μπορούσα να το πληρώσω, το κόστος ήταν υπέρογκο. Μαζέψανε τότε λεφτά όλοι οι συνάδελφοι (λεφτά που αργότερα τα επέστρεψα βέβαια) και έτσι πήγα στη Σωτηρία με έξοδα πληρωμένα για ένα τρίμηνο.
Εκεί ένας φίλος μου διευθυντής μου πρότεινε να κάνω πνευμοθώρακα. Ήταν πράγματι η προσφορότερη λύση και τον έκανα και ευτυχώς ήταν ολικός πνευμοθώρακας και έτσι ξεμπέρδεψα νωρίς. Κάθε 15 ημέρες έπρεπε να πηγαίνω να βάζω αέρα και αυτό διήρκησε για 6 χρόνια. Τότε μόνο ένα 7% των ασθενών βελτιώνονταν κι αυτοί μονάχα με πνευμοθώρακα.
Έτσι κάπως βρέθηκα εκ των πραγμάτων να κάνω ειδικότητα φυματιολογίας και μαζί να θεραπεύω τη φυματίωσή μου. Μετά, ήρθε η διατριβή..."Η ενδοπνευμονική ταξινόμηση του βρογχικού δένδρου" (1951).
Τότε είχαν αρχίσει να γίνονται πνευμονεκτομές. Τα βρογχοπνευμονικά τμήματα ωστόσο ήταν παντελώς άγνωστα, μονάχα τους λοβούς γνωρίζαμε. Έπιασα λοιπόν και έκαμα νεκροτομές σε αρρώστους που πρώτα είχα μελετήσει κλινικά και ακτινολογικά με ακτινογραφίες, τομογραφίες και εν συνεχεία βρογχογραφίες. Πάνω από 50 νεκροτομές.
Είχαμε βλέπετε τότε 1015 νεκρούς την ημέρα στη Σωτηρία. Το αποτέλεσμα ήταν ότι για πρώτη φορά απέδειξα την ύπαρξη των ανατομικών τμημάτων στον πνεύμονα και περιέγραψα και τις παραλλαγές τους. Βαριά δουλειά δηλαδή.
Όταν με φώναξαν στη Σχολή να υποστηρίξω τη διατριβή, βγαίνει ο μακαρίτης ο Οικονομόπουλος και μου λέει: "Μα εσάς τι να σας ρωτήσουμε, εσείς πρέπει να μας διδάξετε...". Το βιβλίο εν τω μεταξύ εξαντλήθηκε από το τυπογραφείο, δε μου έχει μείνει παρά μονάχα μια φωτοτυπία, δεν μπορώ να το ξαναβρώ.
Χρησιμοποιώντας μια υποτροφία που μου δόθηκε (ποτέ δεν είχα λεφτά δικά μου) βρέθηκα για ένα χρόνο στην Ιταλία, στη Νάπολη, κοντά στο μακαρίτη τον Monaldi που με έμαθε το λειτουργικό έλεγχο των πνευμόνων, πράγματα παντελώς άγνωστα εκείνη την εποχή, ειδικά στην Ελλάδα. Εκείνος έκανε και θεραπευτικό εξελκυσμό του αέρα από τα σπήλαια φυματιόντων.
Τέλος πάντων, μιλούσαμε τότε για σπιρομέτρηση στην Αθήνα και δεν καταλάβαινε κανείς, τίποτε, μεσάνυχτα... Έπειτα, ψάχνοντας τα περιοδικά στη βιβλιοθήκη του "Ευαγγελισμού" είχα βρει μια εργασία ενός ερευνητή από τη Μασσαλία που ασχολιόταν με τις λειτουργικές διαταραχές σε πνευμονεκτομηθέντες και αποφάσισα να εργαστώ σε αυτόν τον τομέα κάνοντας λειτουργικό διαχωρισμό των πνευμόνων και μελετώντας μια σειρά λειτουργικών παραμέτρων ξεχωριστά για τον κάθε πνεύμονα σε μεγάλο αριθμό ασθενών.
Διασωλήνωνα επιλεκτικά τους βρόγχους χρησιμοποιώντας καθετήρα με μπαλονάκι που προωθούσα ακτινοσκοπικά. Έτσι, προέκυψε η διατριβή της υφηγεσίας μου (1957). Βλέπετε καταπιάστηκα με θέματα που εκείνη την εποχή δεν είχε κανείς ιδέα.
Μετά από αυτό, ο Οικονομόπουλος μου έστελνε φοιτητάς να εκπαιδεύω στην ανατομία και τη φυσιολογία του αναπνευστικού. Αυτό με βοήθησε πολύ.
Σπιρόμετρο εννοείται πως δεν υπήρχε. Είχαν ένα όργανο που μετρούσαν το βασικό μεταβολισμό κι εγώ το μετέτρεψα σε σπιρόμετρο και έκανα μόνος τις μετρήσεις μου.
Έπειτα εξελέγην περιπετειωδώς (τα περιγράφω στο βιβλίο μου) διευθυντής στο Σισμανόγλειο. Δεν ήθελαν να με ψηφίσουν γιατί ήμουν λέει πολύ νέος. Δεν ήμουν ακόμη 40 ετών...
Κάποια μέρα με φωνάζει ο Οικονομόπουλος και μου λέγει "Υπάρχει στην Κέραμο της Χίου ένα ορυχείο και λένε πως έχουν αρρώστους πολλούς που πάσχουν από φυματίωση. Τώρα φυματίωση και να ζούνε τόσα χρόνια... δεν ξέρω. Να πας να δεις τι γίνεται...". Έτσι πήγα. Μου κάνανε τα έξοδα και πήγα αρχικά στο Νοσοκομείο. Λέω στους συναδέλφους εκεί, πρέπει πρώτα πρώτα να πάω εκεί που δουλεύουνε, να δω τι γίνεται, αν έχει σκόνη κ.λπ., κ.λπ.
Παρ ότι οι συνθήκες εργασίας δεν ήταν πολύ κακές, οι άνθρωποι εκείνοι είχαν όλοι πνευμονοκονίωση. Μετά ήλθε η αποστολή μου στο Στρατώνι Χαλκιδικής. Πήγα εκεί επισήμως με εντολή από το Υπουργείο και από το ΙΚΑ.
Είναι τρομερό ότι οι γιατροί τότε δεν πήγαιναν στους χώρους εργασίας. Καθόντουσαν στο γραφείο και ότι τους έλεγαν γράφανε. Εγώ πάντα κατέβαινα στις στοές. Μέσα στα λαγούμια οι εργάτες δούλευαν σε τραγικές, μεσαιωνικές συνθήκες μέσα σε σύννεφα σκόνης, γυμνοί και κάθιδροι. Το σώμα τους ήταν καλυμμένο με "γλίτσα" που σχηματιζόταν από τη σκόνη του μεταλλεύματος και τον ιδρώτα τους. Λόγω της αφόρητης ζέστης οι άνθρωποι αναγκάζονταν να παίρνουν συχνές και βαθιές αναπνοές εισπνέοντας έτσι μεγαλύτερα ποσά σκόνης.
Προσπάθησα πάντα να κρατήσω αυστηρή ουδετερότητα. Ούτε με την Εταιρεία ούτε με τους εργαζομένους. Έμεινα αντικειμενικός να καταγράψω τα δεδομένα και να κάμω τις προτάσεις μου για τη βελτίωση των συνθηκών της εργασίας.
Μονάχα μια μέρα έσπασα και είπα σε κάποιους εργάτες "βρε παιδιά τι δουλειά είναι αυτή που κάνετε εσείς εδώ. Καλύτερα ψωμί και κρεμμύδι, ψωμί και κρεμμύδι...".
Βέβαια, δέχθηκα επιθέσεις και πιέσεις πολιτικές ότι βγάζω πολλούς αρρώστους (οι οποίοι συνταξιοδοτούνταν) και ότι με μένα θα κλείσουν οι επιχειρήσεις κ.λπ., αλλά ευτυχώς στο τέλος εισακουόμην.
Από το 1958 έως το 1967 και με την υποστήριξη του μακαρίτη του Μεταλληνού που διηύθυνε το νοσοκομείο, δημιούργησα στο Σισμανόγλειο ειδικό τμήμα επαγγελματικών παθήσεων, όπου συνέρεαν από όλη την Ελλάδα ασθενείς ύποπτοι για επαγγελματικές ασθένειες. Τα επαγγελματικά νοσήματα ήταν άγνωστα στην Ελλάδα, εγώ τα είχα μάθει στην Ιταλία και στην αρχή ήταν πολύ δύσκολο να πείσω τόσο τις διοικητικές αρχές όσο και τους συναδέλφους...
Χάρη στις χιλιάδες των εργαζομένων που μπήκαν για έρευνα στην κλινική μου στο Σισμανόγλειο, αποφεύχθηκε το κλείσιμο του Νοσοκομείου. Θέλανε να μας κλείσουνε επειδή δεν είχαμε ασθενείς. Τότε νοσηλεύαμε μόνο φυματικούς που πια δεν ερχόντουσαν στο Νοσοκομείο εξαιτίας της πολεμικής που γινόταν από πολιτικούς και άλλους παράγοντες. Εκείνη την εποχή έκλεισε για παρόμοιους λόγους το Νοσοκομείο Εργατών Θαλάσσης, όπου και εκεί οι συνάδελφοι έκαναν εξαιρετική δουλειά, ήταν ένα πολύ σύγχρονο νοσοκομείο. Το Σισμανόγλειο ευτυχώς άντεξε και συνεχίζει να λειτουργεί και να προσφέρει ανακούφιση στον ανθρώπινο πόνο κι αυτό το οφείλει νομίζω σε κείνους τους μεταλλωρύχους...
Σήμερα οι ασθενείς με πνευμονοκονίωση έχουν κατά πολύ ελαττωθεί, έχουν κλείσει και τα περισσότερα εργοστάσια, αλλά η ιατρική της εργασίας έχει πάντα αντικείμενο, ο ιατρός οφείλει να προστατεύει τον εργαζόμενο και να εφαρμόζει μέτρα προληπτικά.
Το κακό είναι ότι ακόμα και παρά τις έντονες προσπάθειές μας, η ιατρική της εργασίας είναι ανοργάνωτη στη χώρα μας και αυτό είναι κρίμα για τα νέα παιδιά που θέλουν να ασχοληθούν με το αντικείμενο...
Τη φυματίωση την έζησα στο πετσί μου, 26 χρόνια στο Σισμανόγλειο, 12 στη Σωτηρία και 1 στη Νάπολη, 39 χρόνια συναπτά την έζησα σε μια εποχή που περπατούσε στο δρόμο. Δεν υπήρχε οικογένεια να μην έχει έναν φυματικό. Τώρα, στις μέρες μας δεν θέλω να πιστεύω ότι θα αποτελέσει ξανά απειλή.
Εκτός κι αν γίνει κανένας καινούργιος πόλεμος...
Ναι, η ιατρική αντάμειψε του κόπους μου πολύ... κατ αρχήν γιατί δεν κοίταξα να κάνω λεφτά...Tώρα στους νέους γιατρούς, τι να συμβουλεύσω; Να αποκτήσουν στέρεες γνώσεις.